Lidzbark Warmiński

Stan obecny

Muzeum Warmii i Mazur.

Historia

Zamek biskupów warmińskich jest obecnie jedną z najlepiej zachowanych i najbardziej autentycznych warowni krzyżackich, przez co jest jednym z ważniejszym zabytków architektury średniowiecznej na terenie dzisiejszej Polski. Zamek krzyżacki mógł być choć nie ma na to dostatecznych dowodów posadowiony w miejscu wcześniejszej pruskiej warowni Lecbarg, zdobytej w roku 1241 przez zakon.
Warownia została posadowiona w widłach rzek Łyny i Symsarny. Po połowie XIII wieku Lidzbark wszedł w skład dominium warmińskiego. Do roku 1273 roku (data II powstania pruskiego) był jednak we władaniu pruskim. W latach późniejszych rozpoczęto kolonizację biskupich włości i już w roku 1308 została ona ulokowana na prawie chełmińskim. W kolonizacji główną rolę odegrali Ślązacy sprowadzeniu tu przez biskupa Eberharda z Nysy (1301-1326). W połowie XIV wieku znaczenie warmińskiego interioru znaczne wzrosło.
Było to powodem podjęcia decyzji przez biskupów warmińskich o przeniesieniu swej siedziby z Braniewa najpierw do Ornety, w końcu do Lidzbarka. Budowa murowanego zamku ciągnęła się latami i przypadła na okres panowania trzech biskupów: Jana I z Miśni (1350-1355), Jana II Stryprocka (1355-1373) oraz Henryka III Sobroma (1373-1401). W końcu XIV wieku ukształtowane były już zręby murów. Zamek posadowiony był na wysokiej platformie, na planie kwadratu o boku 48, 5 m, założenie wyposażone było w dwa przedzamcza północne i południowe. Pierwsze z nich nie zachowało się do dziś a w jego obrębie przebiega trasa komunikacyjna.
Po roku 1442 kiedy zamek został strawiony przez pożar, nakryty został nowymi dachami, a czworobok założenia wyposażony został w narożne wieżyczki. Według A. Rzempołucha zostały one przekształcone i podwyższone w I i II połowie XVI wieku. W tym samym czasie zniknęły szczyty. Na przełomie XV i XVI wieku część pomieszczeń została nakryta nowymi sklepieniami. W latach późniejszych nowi mieszkańcy i władcy zamku pozostawiali po sobie inicjowane przez siebie nawarstwienia. W latach 1589-99 biskup Andrzej Batory wybudował nowy trakt mieszkalny od północy, który jednak w XVIII wieku został rozebrany.
W latach 1659-1679 Jan Stefan Wydżga zbudował przy południowej elewacji zamku barokowy pałac z trzema ryzalitami i dwoma symetrycznymi, wewnętrznymi dziedzińcami. Na czasy Adama Stanisława Grabowskiego przypada wyposażenie kaplicy w rokokowy wystrój (1751-56). Ostatnią polską inwestycją w zamku było dodanie z inicjatywy Ignacego Krasickiego- zwierzchnika Warmii malowideł w wielkim refektarzu oraz w swej prywatnej jadalni. W czasach panowania pruskiego zamek pełnił funkcję koszar, magazynów oraz lazaretu. W czasach 1839-40 rozebrano barokowy pałac przy południowej elewacji. Do 1932 roku w zamku mieścił się szpital i sierociniec.
W czasie międzywojnia w latach 1927-33 trwały prace konserwatorskie prowadzone przez C. Hauke’go. Zamek został przystosowany wtedy do pełnienia funkcji siedziby młodzieżowej organizacji katolickiej oraz Muzeum Warmińskiego Towarzystwa Historycznego. Po zakończeniu II Wojny Światowej zamek został zabezpieczony a w latach 70 tych rozpoczęły się zakrojone na wielką skalę prace konserwatorskie. Dziś budowla pełni funkcje muzealne.

Opis

Zamek wyposażony był w rozbudowany system fortyfikacji zewnętrznych. Aby dostać się do zamku właściwego należało przedostać się przez bramę północną, później przez kolejne bramy w zachodnim międzymurzu i dotrzeć do przedzamcza południowego.
Stamtąd przez most przerzucony nad suchą fosą oraz bramę można było przedostać się na międzymurze i wreszcie na dziedziniec wewnętrzny. Zamek właściwy chroniony był przez otaczające go rzeki, fosy, oraz mury zewnętrzne wyposażone w pięć bram. Mimo rozbudowanych fortyfikacji zamek pełnił bardziej funkcje mieszkalne niż militarne. Do połowy XV wieku w narożu północno wschodnim wznosiła się wieża u dołu kwadratowa w górnej części ośmioboczna- jedyny akcent wertykalny założenia.
Najprawdopodobniej pierwotnie skrzydła północne i południowe wyposażone były w części elewacji bocznych w dekoracyjne szczyty. Zamek lidzbarski pomimo silnych formalnych zależności od militarnej architektury krzyżackiej musiał być bardziej dostosowany do pełnienia funkcji wygodnej rezydencji biskupiej obszernej warmińskiej diecezji. Przyziemie założenia zajęte były przez pomieszczenia gospodarcze: kuchnię, piekarnię, browar, zbrojownie i karcer. Poniżej umieszczone były dwukondygnacyjne piwnice.
Piętro zajęte było przez pomieszczenia reprezentacyjne: w skrzydle południowym umieszczono od zachodu kapitularz, od wschodu kaplica, możliwe, że kapitularz pełnił też funkcję sali sądowej. Oba pomieszczenia zostały nakryte sklepieniami gwiaździstymi oraz zyskały bogatą oprawę malarską. W skrzydle zachodnim umieszczono mały refektarz pełniący również funkcję kancelarii oraz kredensu.
Skrzydło to połączone było od zachodu z danskerem w formie wykusza umieszczonego nad rzeką, połączenie przechodziło nad częścią międzymurza. Od północy skrzydło to zajęte było przez prywatne izby biskupie, salę audiencyjną oraz izby mieszkalne komornika i kanclerza. W skrzydle wschodnim umieszczono wielki refektarz o wymiarach 9 m/31 m- największa przesklepiona izba zamkowa. W końcu XIV wieku wnętrze to zostało jedna podzielone na trzy mniejsze pomieszczenia. Od północy powstała tzw. Sala Sybilli.
Pomieszczenia w przylegającej do skrzydła wieży przeznaczone było na oratorium lub miejsce poufnych spotkań. Wielki refektarz otrzymał bogatą oprawę malarską o charakterze biblijnym oraz fryz heraldyczny. Wyżej znajdowała się kondygnacja magazynowa wyposażona w obronny ganek. W tej wysokości ulokowano również skarbiec w wieży narożnej. Dziedziniec wewnętrzny otoczony został krużgankami wysokich walorów estetycznych co wyróżnia to założenie od innych warowni krzyżackich z ciężkimi, przysadzistymi w proporcjach krużgankami.
Krużganki nakryte dachem pulpitowym, o smukłym arkadowaniu, wsparte zostały w części parteru na czworobocznych kamiennych filarach, w części piętra na smukłych kamiennych kolumienkach. Przedzamcze północne o gospodarczym charakterze przestało istnieć już w czasach nowożytnych. Po jego założeniu zachował się młyn nad Łyną, przebudowany jednak w XX wieku. W roku 1420 przebudowane zostało przedzamcze południowe, wyposażone w skrzydło zachodnie, oraz wschodnie w I połowie XV wieku.
Przedzamcze zostało wzmocnione nowymi obwarowaniami w bramą w kurtynie południowej. Przed 1450 rokiem powstała również okrągłe, południowo wschodnia baszta, zmodernizowana na początku XVI wieku. Według H. Domańskiej modernizacja miała dostosować basztę do obrony artyleryjskiej. Możliwe, że analogiczna baszta umieszczona była od południowego zachodu.
Około 1745 roku, w okresie urzędowania biskupa Grabowskiego w miejscu skrzydła wschodniego zbudowano dwukondygnacyjny, barokowy pałac z pseudo ryzalitem na osi wieńczony przyczółkiem z herbem Zbiświcz. W miejscu południowej bramy w XVIII wieku stanęła barokowa wieża z belwederem, później rozebrana. W latach późniejszych w narożu przedzamcza umieszczono główny wjazd do zamku funkcjonujący do dziś.