Podstolice

Stan obecny

Własność prywatna. Hotel, restauracja, sala konferencyjna.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Podstolice to wieś leżąca pomiędzy Drogą Krajową nr 92, a Autostradą Wielkopolską, w odległości 7,5 km na zachód od centrum Wrześni. W poł. XV w. należała do braci Tomasza i Mikołaja z Rogowa. W 1464 r. sprzedali oni P. i kilka innych wsi leżących w powiecie pyzdrskim - Janowi Czechowskiemu. W 1469 r. Czechowski dał Podstolice wraz ze Słomowem (w pow. gnieźnieńskim) swemu bratu Augustynowi. Wkrótce jako współdziedzic wsi pojawił się Wincenty Słomowski (spokrewniony zarówno z Rogowskimi jak i Czechowskimi), który co kilka lat sprzedawał wyderkafem (sprzedaż z prawem odkupu) pewną część Podstolic, Dobrogostowi Zasułtowskiemu. Siedział on tu jeszcze na pocz. XVI w., a w 1512 r. na P. i Słomowie zapisał 10 grzywien rocznie oraz "pewne naturalia" Małgorzacie Starczynowskiej. W 1537 r. całą wieś sprzedał swojemu synowi Janowi, za kwotę 700 grzywien.
Po Janie Słomowskim Podstolice odziedziczył ksiądz Stanisław Słomowski, proboszcz kaliski, kanonik gnieźnieński, etc... i jego brat Janusz. W 1557 r. Stanisław sprzedał wieś Andrzejowi Zebrzydowskiemu, biskupowi krakowskiemu, a Janusz swoją część Jakubowi Sobiesierskiemu. Co się stało z Sobiesierskim nie wiadomo, natomiast cała wieś w 1560 r. należała do biskupa Zebrzydowskiego. Po jego śmierci w tymże roku, wieś odziedziczyli bracia: Kasper i Mikołaj oraz ich bratanek (syn Bartłomieja) - Andrzej. Kasper był kasztelanem nakielskim, a następnie kasztelanem rogozińskim, później kaliskim i od 1572 r. wojewodą kaliskim. Zmarł w 1584 r., a majątek odziedziczyli synowie: Andrzej, Jan i Piotr.
Zebrzydowscy rządzili tu do 1589 r., a następnie sprzedali Podstolice - Bartłomiejowi Czyżewskiemu. Zapewne żoną tegoż była Maruszka Cz., wzmiankowana przez "Słownik Geograficzny..." w 1618 r., czyli Małgorzata Młodziejewska. Ich synem natomiast był Jan, który w 1626 r. zobowiązał się do zastawu Podstolic, Chociczy i Zasułtowa - Walentynowi Dobrzynieckiemu, za kwotę 1750 złp.
Jan Cz. miał synów: Antoniego - kuzyna Bartłomieja Czyżewskiego, pisarza skarbu koronnego oraz Wojciecha - plebana w Golinie. W 1627 r. bracia pozywali Marcina i Lasotę Młodziejewskich o najazd na Podstolice. Było to w czasie wojny polsko-szwedzkiej (1626-29), gdy ich ojciec Jan wyruszył na wyprawę przeciwko wojskom Ernesta Manfelda, podczas gdy na wybrzeżu trwały walki o utrzymanie Gdańska. Zginął tam w 1627 r. Pod jego nieobecność Młodziejewscy, zamiast bronić kraju, wyruszyli wraz z kupą zbrojnych złupić Podstolice. Współpracował z nimi dozorca z P. - Łukasz Wolski. Okradli dwór a inwentarz przegnali do wsi Sołeczno, gdzie mieszkała ich matka. Po interwencji GWP (wojewody?), matka Młodziejewskich kazała odegnać co chudsze sztuki bydła z powrotem do Podstolic.
Wdowa po Bartłomieju - Małgorzata Młodziejewska - po jego śmierci wyszła za Mikołaja Mielżyńskiego h. Nowina. Antoni Czyżewski w 1628 r. sprzedał majątek synowi Samuelowi, ożenionemu z Marianną Spławską. W 1634 r. pozywali ich Młodziejewscy, synowie wspomnianej Małgorzaty. Dziedzic Podstolic - Samuel Czyżewski - w 1639 r. zabił sąsiada - Andrzeja Chełkowskiego i został skazany za ten czyn, wraz z rodziną, na banicję. Samuel Cz. zmarł w 1644 r. i dopiero wtedy rodzinie uchylono wygnanie. Następnie wdowa wydzierżawiła wieś Baltazarowi Gądkowskiemu, ożenionemu z Marianną Borzysławską. Mieli oni dzieci: Stanisława, Jana, Kazimierza, Annę, Katarzynę i Elżbietę. W 1641 r. Czyżewscy zapisali im sumę 2200 złp. za szkody, a oni w 1654 r. scedowali tę kwotę na brata Samuela - Stefana.
W czasie 2. wojny szwedzkiej, czyli "potopu" zarówno Czyżewscy, jak i Gądkowscy porozjeżdżali się po Wielkopolsce. Wieś dostał od króla Jana Kazimierza jego sekretarz - ksiądz biskup Jan Branecki, archidiakon pczewski, scholastyk warszawski, etc... Rozstrzelany on został przez Szwedów w 1655 r. W 1663 r. jego brat, Jakub Branecki zapisał dominikanom w Poznaniu czynsz roczny 210 złp, od sumy głównej 3 tys. złp.
W 1672 r. tenże Jakub sprzedał wieś z prawem odkupu - Janowi Skrzypińskiemu, za kwotę 4 tys. złp. Synem Jakuba był Jan S., ożeniony z Jadwigą Mielżyńską h. Nowina. W 1679 r. zapisał jej na połowie dóbr sumę 8 tys. złp. posagu, a następnie sprzedał cały majątek, czyli Chwałszyce, Podstolice, Gąsiorowo i Zasutowo - Aleksandrowi Tomickiemu, synowi Stanisława. Spadkobiercami Tomickiego byli bracia Stanisław, Piotr, Kazimierz Tomiccy oraz Jan, któremu sprzedali dobra w 1691 r. Rok później Jan sprzedał wszystko Mikołajowi ze Skrzypna Twardowskiemu, synowi Zygmunta. Po siedmiu latach dobra przeszły na Rafała Karśnickiego, a w 1700 r. Marcina Woźnickiego, ożenionego z Barbarą Dąbrowską. Po śmierci męża w 1710 r. wdowa puszczała majątek w dzierżawę, m. innymi Janowi Przysieckiemu, a w 1717 r. Maciejowi Chyczewskiemu, następnie jego córce Annie i jej mężowi Kazimierzowi Dramińskiemu.
Woźniccy mieli syna Zygmunta, który wraz z matką Barbarą byli także dziedzicami Gąsiorowa. W 1723 r. dobra w Podstolicach dostał w posesję zastawną Jan z Bytynia Kurnatowski h. Łodzia. W tymże roku zawarł on układ z Kazimierzem Dramińskim i jego żoną Anną. Oficjalnym właścicielem wsi był wówczas Marcin Woźnicki. W każdym razie posesję Podstolic po Janie wzięli jego bracia - Andrzej i Dobrogost Kurnatowscy, a wieś po Marcinie odziedziczył ksiądz Jakub Stanisław Woźnicki, proboszcz dąbrowiecki. W poł. XVIII w. sprzedał on dobra Tadeuszowi Ruszkowskiemu, podstolemu brzesko-kujawskiemu, synowi Michała i Marianny Woźnickiej, za kwotę 95 tys. złp. W 1760 r. Marianna, wdowa po Ruszkowskim i Katarzyna, wdowa po Michale Sczanieckim, sprzedały Chwałszyce, Podstolice, Gąsiorowo i Zasutowo - Aleksemu z Drewnowa Lipskiemu, kapitanowi wojsk koronnych, ożenionemu z Ludwiną Słupską. Aleksy był synem miecznika nurskiego - Wojciecha z Drewnowa Lipskiego. Dość szybko awansował i w 1762 r. został pułkownikiem wojsk koronnych, a w 1772 roku generałem-adiutantem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
W Podstolicach urodziło się ośmioro dzieci Lipskich, m. innymi: Melchior Piotr z Alkantary Jan Nepomucen (1763), Alcantara Kat. Tekla (1764), Antoni Wincenty Ferrazjusz (1766), Otolia Ludwika (1766), Wincenty Kasper Melchjor (1770-71), Józef Marcelin Wojciech (1771), Nikodem (1773) i Teresa Jadwiga (1775). Dziedzic zmarł dnia 19 lipca 1781 r. Pięć lat później jego córka Alcantara wyszła w Podstolicach za Franciszka Ksawerego Molskiego, kapitana. Mieszkali w Podstolicach wraz z Ksawerym Lipskim, ożenionym z Julianną de Kłony. Dziedziczka - Ludwina Lipska - zmarła w 1806 r. Kilka lat wcześniej Lipscy sprzedali majątek Wojciechowi Żerońskiemu h. Awdaniec.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy Żeroński opuścił P. Zapiski z tego okresu są stosunkowo nieliczne, zarówno te dot. Podstolic, jak i Chwałczyc. W 1813 r. we wsi zmarł Jan Puchalski, w 1836 r. posesorem P. był Beniamin Passow. W tym czasie dziedzicem mógł być nieznany z imienia Suchorzewski, Na jego dobra składały się Podstolice (14 domów i 168 m-ców), Chwałczyce (11 d. i 123 m-ców), Gąsiorowo (9 d. i 89 m-ców), Laski Olędry (5 d. i 45 m-ców) oraz Zasutowo (17 d. i 185 m-ców). Dnia 28 września 1842 r. Sąd Nadziemski w Poznaniu wystawił dobra P. wraz z przyległościami, czyli: Chwałczyce, Gąsiorowo, Zasutowo i Laski na licytację, która miała się odbyć dnia 15 maja 1843 r. Wartość dóbr oszacowano na 39438 talarów, plus za bory majątku - 13375 talarów. Następnie księgi gruntowe obszaru dworskiego Podstolice podają, że w 1845 r. Aleksander Brause-Brudzewski sprzedał dobra wraz z Chwałczycami, etc... - rodzinie Kierskich (h. Jastrzębiec).
Kolejny właściciel, Telesfor Kierski, w 1838 r. w Kunowie zaślubił Stanisławę Filomenę Koszutską h. Leszczyc. Dziedzic był wcześniej żołnierzem wojska polskiego, a za udział w powstaniu listopadowym dostał złoty krzyż Virtuti Militari, za waleczność. Wcześniej mieszkał w Niemierzewie w parafii Chrzypsko. Miał ze Stanisławą dziewięcioro dzieci: Jadwigę (ur. 1841), Anielę (ur. 1842), Marię (ur. 1843), Kazimierza (ur. 1844), Nepomucena (ur. 1845) i urodzone w Podstolicach: Marcina Mikołaja (ur. 1846), Annę Teodorę (ur. 1848), Eustachego Stanisława (ur. 1853) i Franciszkę Annę (ur. 1856). Dziedzic zmarł na paraliż, dnia 23 lutego 1866 r. w Podstolicach, a pochowany został w grobowcu rodzinnym w Opatówku. Spośród w. wym. dzieci, Jan Nepomucen ożenił się z Zofią Grabowską h. Zbiświcz i mieli 3 dzieci: Stanisława, Jerzego i Zofię. Po śmierci Telesfora, rodzina Kierskich postanowiła wybudować w Podstolicach nowy dwór. Wprawdzie udało się dokończyć budowę, jednak z uwagi na kłopoty finansowe, w 1870 r. sąd w Środzie wystawił dobra w Podstolicach na przymusową licytację. Wartość majątku szacowano na ok. 150 tys. talarów, ale ostatecznie został sprzedany (wraz z Chwałczycami) za 190050 talarów. Majątek nabył przez pośrednika, niejakiego Mehringa, cesarz niemiecki Wilhelm I.
W 1872 r. Podstolice zarządzane przez Krauzego miały 3963 morgi obszaru, na co składało się m. innymi 3309 m. ziemi uprawnej i 293 m. łąk. Czysty dochód gruntowy wynosił 3415 talarów. W 1880 r. dzierżawcą P. przemianowanego już wówczas na Tischdorf został Heinrich Naumann. Dodajmy, że w 1880 r. Naumann zamówił projekt ogrodu, u światowej sławy architekta krajobrazu Johanna Larassa z Bydgoszczy i jego synów. W 1894 r. Podstolice miały 14 domów i 214 ha oraz 1220 ha obszaru (wraz ze Stępociną), na co składało się 1037,97 ha ziemi uprawnej, 114,4 ha łąk, 10,06 ha pastwisk, 25,46 ha lasu, 7,71 ha nieużytków i 24,4 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 12233 marek. Gospodarstwo posiadało własny młyn parowy i gorzelnię, specjalizowało się w hodowli bydła i produkcji nabiału. Ponadto we wsi znajdowały się pokłady torfu, gliny i margla białego. W skład okręgu dominalnego wchodziły także Chwałczyce z 7 domami i 101 m-cami, zaś cały okrąg miał 21 domów i 315 m-ców, w tym 304 katolików i 11 protestantów. Pod koniec XIX w. przez północną część wsi poprowadzono linię kolejową i wybudowano tam dworzec kolejowy. Droga do dworca szła od majątku na północ i omijała dobra Opatówko (Offenberg).
W 1913 r. dobra rycerskie Tischdorf leżały w pow. średzkim i wraz z folwarkami Bergvorwerk i Lobenau miały 1222 ha obszaru, w tym 850 ha ziemi uprawnej i 70 ha łąk. Inwentarz stanowiło 105 koni, 303 szt. bydła dorosłego i 120 cielaków, 1042 owce oraz 152 szt. trzody chlewnej. Właścicielem było państwo pruskie, a konkretnie Königlisch Hausfidelkommis. Zarządcą majątku był wtedy jeszcze amtsrat (radny) Heinrich Naumann. W styczniu 1914 r., majątek wydzierżawił na 20 lat Rudolf Skrbensky. Po wyzwoleniu Polski, w 1920 r., majątek wraz z folwarkami przejął w imieniu Skarbu Państwa, Urząd Osadniczy w Poznaniu, który latem 1921 r. wyeksmitował Skrbeńskich z Podstolic.
W lipcu 1921 r. Podstolice w dzierżawę dostał Franciszek Ksawery Stanisław Karłowski. Znajdowało się tu wówczas 28 koni oraz 1 ogier rozpłodowy i 6 źrebaków, 93 krowy, 46 cielaków, 3 byki i 642 owce. Ponadto zapisano, iż w majątku pracuje lokomobila. W 1926 r. pod zarządem Karłowskiego majątek miał 1224 ha (z Chwałczycami i Stępocinem), na co składało się 991 ha ziemi uprawnej, 106 ha łąk i pastwisk, 92 ha lasów, 32 ha nieużytków i 3 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 4071 talarów. Majątek posiadał gorzelnię, suszarnię płatków ziemniaczanych i młyn parowy. Ponadto specjalizował się w reprodukcji uznanych nasion zbóż. Dodajmy jeszcze parę słów o dziedzicu. - Franciszek Karłowski urodził się 30 listopada 1890 r. w Mystkach jako syn Stanisława i Stefanii z domu Braunek. Żonaty był z Zofią z d. Grabowską (1893-1990 r.). Mieli dwoje dzieci, synów Andrzeja (ur. 1923) i Stanisława (ur. 1926). Karłowski był prezesem Kółka Rolniczego w Opatówku i członkiem Rady Oddziału Powiatowego Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych we Wrześni. Zmarł 12 września 1934 r. i pochowany został w kaplicy (grobowcu rodzinnym) przy kościele parafialnym w Targowej Górce. Majątek aż do wojny prowadziła wdowa po nim, Zofia z Grabowskich Karłowska.
W 1930 r. Podstolice leżały w pow. średzkim i liczyły 480 m-ców. We wsi znajdował się warsztat kołodziejski S. Adamskiego i kuźnia S. Urbaniaka, ponadto ślusarze A. Wróbel i S. Wróbel oraz karczma S. Białkowskiego. W czasie 2. wojny światowej majątkiem zarządzał treuhänder, niejaki Neubert, a wieś nosiła nazwę sprzed 1919 r. - Tischdorf. Po wojnie dawne dobra stały się własnością Skarbu Państwa Polskiego. W dniu 27 lutego 1947 r. majątek przeszedł pod zarząd Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego. W 1950 r. obszar o pow. 1224 hektarów, wraz z dworem, przekazany został Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Podstolicach. Po przemianach politycznych okresu 1989/90, dwór został wystawiony na sprzedaż i w 1992 r. nabyli go Anna i Andrzej Kareńscy z Poznania, którzy przywrócili założeniu dawną świetność. Prowadzą tu hotel i działalność kulturalną; odbywają się zjazdy, konferencje, koncerty i wiele in.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Artykuł z Rocznika Wielkopolskiego Towarzystwa Genealogicznego Gniazdo - autorstwa Macieja Głowiaka i Jerzego Osypiuka, Podstolice w gminie Nekla. Rys historyczny, Gniezno 2019, Rok XIII, s. 29-37. - udostępniony przez p. Mariana Przybylskiego ze Strzelna, za co serdecznie dziękujemy;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811853 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_(2000)_Nekla_1911_APP_Sygn._M.top.25-1546-1.jpg
11780469 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_Nekla_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny, stylem zbliżony do włoskiej neorenesansowej willi. Budynek wzniesiony jest na planie prostokąta, na wysokich piwnicach, parterowy z mezzaninem. Fasada akcentowana dwukondygnacyjnym ryzalitem na osi, zwieńczonym trójkątnym frontonem, poprzedzonym czterofilarowym gankiem, na który prowadzą jednobiegowe schody. Filary dźwigają zarazem reprezentacyjny balkon.
W elewacji ogrodowej analogiczny ryzalit na osi, poprzedzony tarasem, otoczonym kutą balustradą. Wyjście na taras typu porte-fenetre, flankowane arkadowymi oknami.

Park

Park z XIX w. o pow. 2,447 ha (fizyczny obszar drzewostanu z dworem pośrodku), na dz. ewid. nr ...21/1 (część zach.), nr ...21/3 (część wsch.) oraz nr ...21/13 (niewielki fragment cz. wschodniej).

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011