Skatalogowanych zabytków: 11365
Zarejestruj się
Miniatura Nowa Wieś Podgórna
2018, zdjęcie Jacek Koszalik

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Mariusz GórskiJacek KoszalikMarek Kujawa

Nowa Wieś Podgórna

Neudorf am Berge

Województwo:wielkopolskie
Powiat:wrzesiński
Gmina:Miłosław
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Obiekt:dwór, pocz. XIX, nr rej.: 955/A z 5.03.1970

Stan obecny

Stary dwór nie istnieje. Nowy budynek - własność JST, mieszkania.

Historia

Dwór z XIX w.
Nowa Wieś Podgórna to miejscowość leżąca na prawym brzegu Warty, w odległości 12,5 km na płd. wschód od Miłosławia. W zapiskach grodzkich i ziemskich pojawia się w 2. poł. XV w., kiedy to dziedzicem części Nowejwsi był Stanisław z Gorazdowa. Druga połowa należała do Tomasza z Zielonego Dębu, a nast. wdowy po nim i synów: Mikołaja seniora i Mikołaja Juniora. Właśnie w takiej postaci - pisanej łącznie - nazwa wsi występuje aż do wybuchu 2. wojny św.
Przez setki lat Nowawieś tworzyła wspólny klucz majątkowy wraz ze Spławiem, Tarnowem, jeziorem Długim i częścią przedmieścia Pyzdr. W pewnych okresach dochodziły do tego na przykład Komorze, czy Paruchowo. W 1471 r. Mikołaj Komorski dał części tych wszystkich wsi synom swojej nieżyjącej córki Barbary: Andrzejowi i Janowi. Jeszcze inna część należała do Gywana (Iwana) z Goliny, sędziego kaliskiego, który kupił ją przed 1475 r., od dzieci Tomasza Zieleńskiego (tak nazwisko to widnieje w zapiskach): Mikołaja i Westala. I tu dochodzimy do czwartej części (dziedziny), należącej do Wojciecha Tarnowskiego, który dostał ją wyderkafem od Mikołaja Gorazdowskiego. Pomiędzy wszystkimi wymienionymi osobami zachodziły kolejne transakcje, cesje, spadki itd, itp. Często też bywali ze sobą spokrewnieni.
Przedmiotem rozlicznych transakcji były majątki ziemskie, ale także inwentarz żywy lub martwy, lasy, łąki, młyny i przywileje, na przykład prawo łowienia ryb, wyrębu w lasach itd. Na przedmieściu Pyzdr znajdował się ośrodek rybacki zwany "rybołóstwem" (łac. sortem hereditariorum piscatorum - wielu dziedzicznych rybaków). Dlatego też miejsce to było przedmiotem transakcji i dziedziczenia, podobnie jak żegluga na Warcie. Czyli nie ziemia, nie folwark, tylko prawo do pływania łodziami i połowu ryb. Młyn we wsi był tylko jeden, wspominany w 1487 r. młyn "Borowy", należący do Andrzeja Wolickiego i jego braci: Jana, Wojciecha i Piotra. Ciż Woliccy posiadali ponadto Paruchowo, Komorze Rudę i część Spławia. Już w XV w. istniał też "przewóz" na Warcie w Paruchowie, czyli pierwowzór współczesnego promu (łac. navigium fluviale - łódź rzeczna). Na tymż "przewozie" oraz na połowach części rybaków i ogrodników w Pyzdrach, Piotr Tarnowski (syn Mikołaja i Małgorzaty) zapisywał w 1493 r. po 100 grzywien posagu i wiana swej żonie Annie. Rodzina Tarnowskich dominowała we wsi na przełomie XV i XVI w. Ówczesne opisy są rozwlekłe i czasami dość niezrozumiałe, dlatego w XVI wieku ograniczymy się do przedstawienia uproszczonej listy właścicieli. Byli to kolejno:
- Mikołaj Tarnowski, syn Piotra (1512), tegoż siostry Dorota i Apolonia oraz Maciej T. (pojawia się jeszcze w 1532). Za ich czasów poznajemy nazwy łąk obok promu: Okole, Pylchnówka, Zbój i Biaty, a także łan roli pustej, zwany Kołodziejski.
- Mikołaj Zieleński (1514), posiadacz części wsi oraz "piccatores et ortulanos" (dosł. rębacze i ogrodnicy, zwane prościej jako "ortulanorum") na przedmieściu Pyzdr.
- Teofil Tarnowski, burgrabia ziemski pyzdrski i Mikołaj Zielenski, zwany Vesthal (1520). Mikołaj Z. był też posiadaczem miejsca o nazwie "advocatiae" (dosł. - rzecznictwo) w Pyzdrach.
- Synowie Vesthala: Andrzej Zieleński (1533, do swojej śmierci w 1552), zapisywał po 750 złp. posagu i wiana żonie Katarzynie Węgorzewskiej; tegoż druga żona Małgorzata Paruszewska, w 1567 r. żona Piotra Bieganowskiego. Tegoż brat Maciej Z.
- Maciej Komorski, syn Piotra (1537).
- Krzysztof Pigłowski (1567), kupił część wsi od córki Andrzeja, Anny Zieleńskiej.
- Tomasz Zieleński (1570).
- Piotr Tarnowski, syn Macieja (1584); Jan Z., a następnie Ludwik Z. - synowie Macieja Z.
- Jan Łaskawski (1597), kupił wieś od Jakuba i Stanisława Zieleńskich (synów Tomasza), a nast. sprzedał wdowie po Tomaszu - Dorocie Mielżyńskiej.
Kolejny syn Tomasza Zieleńskiego, Wojciech, w 1607 r. zapisywał 1250 złp. posagu żonie Annie Brodowskiej. Wraz z matką Dorotą wspierali oni kościół w Spławiu oraz wybudowany tam szpital dla biednych. Około 1615 r. sprzedali Tarnowo, Nowąwieś i Spławie - Mikołajowi Górskiemu z Miłosławia. Ten zarabiał na sprzedawaniu dóbr wyderkafem, m. innymi Aaronowi Bełdowskiemu (w 1616) i Janowi Czeluścińskiemu (w 1628). W latach 40. XVII w. część Zieleńskich odziedziczyli synowie Ludwika: Ludwik i Stefan Z., którzy sprzedali ją Stanisławowi Grabskiemu. Natomiast część Górskiego odziedziczyli Andrzej, Piotr i Łukasz. Jako, że w 1643 r. Andrzej był już "słaby na umyśle", bracia sprzedali dobra za 15 tys. złp. Adamowi Zieleńskiemu. Dwa lata później Stanisław Grabski sprzedał swą część Janowi Nowowiejskiemu.
Szwedzki "potop" nie spowodował większych zniszczeń we wsiach majątku Zielińskich. Druga połowa dóbr przeszła w międzyczasie na Stanisława Skąpskiego. W 1671 r. Maciej Z. zapisał "dożywocie" swej żonie Zofii Galickiej oraz zabezpieczył finansowo córki: Jadwigę oraz Annę. Kilka lat później spadkobiercy Tarnowskich - Strzałkowscy - sprzedali swoje części dóbr, synowi Stanisława S. - Aleksandrowi Skąpskiemu. Ten w 1691 r. zapisał na połowach Tarnowa, Spławiu, Nowejwsi i Gorazdowie kwotę 10 tys. złp. posagu żonie - Konstancji Kurnatowskiej h. Łodzia. Trzy lata później zastawili oni wieś za 18 tys. złp. Mikołajowi Malczewskiemu h. Awdaniec. Kolejnym współposiadaczem dóbr stał się Maciej Nowowiejski, ale już w 1699 r. sprzedał je Dobrogostowi Sulińskiemu. W 1720 r. dziedzicem części wsi był Aleksander Gurowski h. Wczele, miecznik poznański. W międzyczasie na dziale Skąpskich dziedzicami zostali bracia: Stanisław i Maciej. W 1738 r. sprzedali oni pewne części majątku Jakubowi Suchorzewskiemu h. Zaremba, synowi Franciszka, chorążego bydgoskiego i Marjanny Krąkowskiej, za sporą kwotę 96.300 złp.
W 1757 r. dziedzicem części Skapskich byli wnukowie Aleksandra: Jakub, Wawrzyniec, Stanisław i Michał. W tymże roku Jakub sprzedał części 5 wsi i "rybitw", czyli znanych nam już rybaków w P. - Wojciechowi Czarnieckiemu, synowi Józefa Antoniego i Barbary Rudnickiej. Tak więc w 2. poł. XVIII w. dziedzicami dóbr byli ex-equo Czarniecki oraz Jakub Suchorzewski. Co się stało z tym pierwszym nie wiemy, natomiast po śmierci Jakuba S. jego synowie przeprowadzili podział majątku. W 1778 r. w Tarnowie spotkali się: Ignacy, Władysław - pułkownik w koronie oraz Jan S-scy. Tarnowo, Spławie i Nowąwieś wziął Jan, Śmiełowo z przyległościami - Władysław, zaś Ignacemu zostały Chyby. Po III rozbiorze Polski (albo wcześniej) Jan Suchorzewski sprzedał majątek w ręce niemieckie.
Po okresie Księstwa Warszawskiego wieś znalazła się w zaborze pruskim, tuż przy granicy z Królestwem Polskim. Punkt graniczny (Grenzwache) był w odległym o 2 km na wschód Spławiu, ale urząd celny "Neben-Zollant" znajdował się w N.W. Berge (czyli Nowejwsi), na rzece Warcie. Obok promu i punktu kontrolnego znajdował się także port z placem przeładunkowym (wzdłuż brzegu, na zach. od promu). Do zabudowań granicznych przy rzece, w kier. płd.-zach. od dworu oraz w kier. wschodnim, do przejścia, wybudowano specjalną drogę Zoll - Strasse. Zupełnie naturalne jest, że w takim miejscu powstał punkt wojskowy z koszarami, magazyny przy porcie, zabudowania gospodarcze, a także karczma, która zapewne miała na górze pokoje gościnne dla podróżnych. W naszym katalogu budynek ten widnieje jako "dwór" Ostojskich. Prawdopodobna data jego budowy to pierwsze lata po wyznaczeniu granicy, czyli po 1815 r.
W 1865 r. wieś powróciła w ręce polskie, a jej właścicielem został nieznanego imienia Zabłocki. W 1888 r. we wsi było 14 domów i 146 m-ców, w tym 10 ewangelików, reszta katolicy; 43 analfabetów. Po Zabłockim Nowawieś przeszła w ręce Freitaga, zaś ten w 1904 r. sprzedał ją Baranowskiemu. Były to wówczas dobra rycerskie o wielkości 1800 mórg. W 1908 r. znajdujemy informację, że N. kupił od Baranowskiego Dom Handlowy Drwęski & Langner, jednakowoż albo do tej transakcji nie doszło, albo później wieś wróciła w ręce dotychczasowego właściciela. W 1913 r. posiadłość Neudorf am Berge liczyła 457 ha, w tym 355 ha ziemi uprawnej, a do oszacowania podatku wykazywano 3063 marki czystego dochodu gruntowego. W gospodarstwie były 33 konie, 70 szt. bydła dorosłego, 30 szt. "młodzieży", czyli cielaków oraz 60 szt. trzody chlewnej. Nowawieś Podgórna należała wówczas do Stanisława Baranowskiego. W zw. z "dworem nr 2" w Nowejwsi zaznaczmy wyraźnie - niemiecka ks. adresowa nie wymienia żadnego innego folwarku należącego do dóbr, ani też "dworu myśliwskiego", czy leśniczówki. We wsi było kilka większych gospodarstw, m. innymi tzw. "Wodzisko" na zakolu Warty, gdzie tworzył się niewielki zalew. Ponadto z map archiwalnych możemy dowiedzieć się, że kilkaset metrów na północ od majątku znajdowała się cegielnia, a ok. 300-400 m. w kier. Chlebowa, po prawej stronie drogi w polu znajdował się cmentarz ewangelicki. Tak więc dworem z definicji jest jedynie dom Baranowskiego. W 1926 r. pod jego zarządem wieś miała 252 ha, w tym 169 ha ziemi uprawnej, 61 ha łąk i pastwisk, 10 ha lasu, 7 ha nieużytków i 5 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 1021 talarów.
W 1930 r. wieś miała 320 m-ców. Było tu Kółko Rolnicze, kowal J. Szuba, murarz P. Śliwa i karczma (wyszynk trunków) W. Ostojskiego. Baranowscy zarządzali gospodarstwem do wybuchu 2. wojny światowej. W okresie międzywojennym wybudowali we wsi szkołę, w której ich córka była nauczycielką. W latach 1939-45 nazwę wsi pozostawiono w postaci sprzed 1919 r. - Neudorf am Berge. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. W 1950 r. na bazie dawnego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Dwór Baranowskich z czasem podupadł, został rozebrany, a na jego miejscu postawiono współczesny budynek mieszkalny.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811687 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3871_(2136_2137)_Pogorzelice_1911_APP_Sygn._M.top.25-1576-1.jpg
16381 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3871_Pogorzelice_X.1944_UPKrak.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wybudowany był pośrodku parku i fasadą skierowany na południe, z ok. 30 st. odchyleniem na wschód. Wejście znajdowało się w znacznym ryzalicie, na osi którego znajdował się okrągły podjazd z klombem pośrodku. Obecnie na jego fundamentach wznosi się wielorodzinny budynek mieszkalny.
Co ciekawe, zachował się dość dobrze układ przestrzenny zespołu dworskiego. Zniknęły jedynie drogi dojazdowe do podwórza, od strony zach., zaorane w okresie powojennym. Niewielkie zmiany zaszły też w zabudowaniach samego podwórza.

Park

Park z pocz. XX w. o pow. 2,23 ha (przed 1945 r.). Stan obecny nie odzwierciedla stanu faktycznego, ponieważ cała wschodnia połowa dz. ewid. nr ...133/20, przed 1945 r. nie była parkiem, lecz polem uprawnym. Rosnące tu drzewa to prawdopodobnie samosiewy, które urosły po 2. wojnie światowej. Łącznie z tym obszarem "park" ma 3,96 ha (w tym rozległe polany), nie licząc wydzielonych działek ewid. nr ...140/1 i ...140/2 w płd.-wschodnim narożniku.

Inne

Zabudowania gospodarcze.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.