Skatalogowanych zabytków: 11365
Zarejestruj się
Miniatura Grabowo Królewskie
Dla Portalu PolskieZabytki Renia Szczepanek 2015
Miniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo KrólewskieMiniatura Grabowo Królewskie

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Grabowo Królewskie

Grabenau (1943-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:wrzesiński
Gmina:Kołaczkowo
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Zespół:dworski
Obiekt:dwór, nr rej.: 2645/A z 27.04.1998
Park:nr rej.: 1977/A z 11.12.1984

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 1928 r.
Grabowo Królewskie to wieś leżąca 11 km na południe od Wrześni. Powstała zapewne w XIV w., na miejscu średniowiecznej osady i stanowiła starostwo niegrodowe w pow. pyzdrskim. Jako starostwo należała oczywiście do króla, zaś pierwszym znanym starostą był w 1393 r. Przybysław, podstoli kaliski a następnie Wojciech zwany "Suczka". Starostę tegoż pozywał w 1435 r. Mikołaj z Grabowa zwany "Palibroda", a chodziło o jakieś pieniądze zapisane przez króla Władysława (Jagielończyka) na Środzie. Pieniądze te Palibroda scedował swojemu opiekunowi - Dobrogostowi z Szamotuł. Król zapewne nic o tym nie wiedział, bo miał wtedy 11 lat, a wszelkie decyzje podejmował za niego biskup Oleśnicki.
Kościół we wsi wybudowano podobno w poł. XV w., ale wg internetów "ufundowała go królowa Jadwiga". Nie żebyśmy się czepiali, ale Jadwiga w tym czasie od 50-ciu lat nie żyła. Tak więc albo kościół powstał pod koniec XIV w., albo ufundował go król Kazimierz IV Jagiellończyk, ew. wdowa po jego młodszym bracie. "Słownik Geograficzny..." Chlebowskiego i s-ki asekuracyjnie podaje, że świątynia istniała na pocz. XVI w. Nie była jednak siedzibą parafii, która znajdowała się wówczas w Nowej Wsi.
W 2. poł. XV w. starostą został Piotr z Grabowa, który w 1463 r., korzystając z posiadanych funduszy, zapisał 40 grzywien posagu i 60 grz. wiana swej żonie Małgorzacie. Kolejnym tenutariuszem G. i Krzywej Góry został Mikołaj Gorazdowski, syn Piotra "Kawalca" Gorazdowskiego i n.n. Barbary, który zapisywał na K.G. i Paruchowie po 300 grzywien posagu i wiana żonie Elżbiecie. W 1477 r. pozywał on Mikołaja "Mylaj" z Miłosławia, miecznika kaliskiego. W 1495 r. obiecywał matce, że stawi swego młodszego brata Stanisława, do zapisania jej rocznego czynszu w wys. 8 grzywien rocznie. Tenże Stanisław Gorazdowski w 1501 r. był już oficjalnym tenutariuszem dóbr królewskich Grabowo. W 1515 r. wypłacił 300 grzywien posagu swej żonie Helenie.
W latach 30. XVI w. tenutę dóbr przejęli Stanisław i Jan Tomiccy, synowie Mikołaja. Za pozwoleniem królewskim, w 1539 r. sprzedali oni wieś, swemu bratu stryjecznemu Janowi z Tomic. Po Janie odziedziczył ją Krzysztof Iwieński (ok. 1550), który otrzymał donację królewską tych dóbr. Kilka lat później potomek Gorazdowskich - Baltazar - dał Iwieńskiemu prawo wyrębu w lasach grabowskiego majątku. W latach 60. XVI w. współdziedzicem G. został Kasper Gołabkowski, który swoje części w 1567 r. sprzedał Mikołajowi Mieleńskiemu, burgrabiemu ziemskiemu gnieźnieńskiemu, na pocz. XVII w. kasztelanowi kamieńskiemu. Resztę dóbr sekretarz królewski Maksymilian Przerembski scedował (w 1609) na Mikołaja Mielżyńskiego i jego żonę Katarzynę z Rokoszewa. Dnia 30 września 1628 r. król Władysław IV Waza, zezwolił małzonkom Mielżyńskim na scedowanie Grabowa, Krzywejgóry i Ulejna w pow. pyzdrskim, na Przecława Leszczyńskiego i tegoż żonę Annę Mielżyńską. Dodajmy tu jako ciekawostkę, że córka Mielińskiego - Zofia - wyszła za syna Mielżyńskiego - Piotra. Mieli oni syna Adama, ożenionego z Jadwigą Chłapowską h. Dryja. W 1666 r. - za konsensusem królewskim, scedowali oni swe prawa dożywotnie do dóbr - synowi Władysławowi Mielżyńskiemu. Około roku 1689 r. tenutę wsi król. Grabowo i Krzywagóra przejął Michał Dydyński (pisał się on z Dedni) wraz z żoną Dorotą Agatą Kaczkowską. W 1701 r. sołectwo (wówczas opustoszałe) scedowali oni Piotrowi Chylińskiemu i tegoż żonie Konstancji Schlichting.
Niestety w zapiskach nie ma chronologicznej ciągłosci i na pocz. XVIII w. znajdujemy tu niewielką lukę. Dopiero w 1735 r. pojawia się Jan Gurowski h. Wczele, starosta obornicki, który dobra nabył po cesji Pierzchlińskiego, za zgodą króla Augusta II. W 1735 r. Gurowski był ciężko chory i scedował Grabowo z Krzywągórą na swojego brata Jana, starostę obornickiego. W kolejnych latach znów w Regestach występuje luka i dopiero w 1761 r. pojawia się informacja, że Kazimierz Korytowski z żoną Konstancją Kruszyńską scedowali dobra Marcinowi Lipskiemu. Po Lipskim tenuta przeszła (ok. 1774) na Józefa Krzyckiego, stolnika poznańskiego, który zastawił dobra Kazimierzowi Wawrowskiemu i jego żonie Konstancji z Prądzyńskich h. Grzymała. Ci w 1780 r. przenieśli cesję na swojego syna - Mateusza Wawrowskiego.
Po kilku kolejnych latach posesorem dóbr król. G. i K. został Maciej Trampczyński, zmarły w Biechowie, dnia 20 stycznia 1786 r. Nastepnie pozostali spadkobiercy, w tym Konstanty Krzycki, syn Józefa, z opiekunem - generałem Kazimierzem Krzyckim, zawarli kontrakt (ugodę) z Dezyderiuszem Leszczyńskim. Ten oto zacny szlachcic ożenił się z Józefą Krzycką - wdową po Józefie Grzegorzu Kołudzkim, wcześniejszym posesorze. Po smierci Kołudzkiego wdowa przelała swe prawo wspólnoty na 2-go męża - tzn na Leszczyńskiego. Miało to miejsce w Radziejowie, dnia 9 kwietnia 1785 r. Leszczyński był w tym czasie starostą grabowskim, a także posłem na sejm warszawski. Jego pisarzem w Grabowie był Sebastian Mikulski. Możemy domniemac, że we wsi istniała już siedziba godna tak ważnej persony (dwór?), tym bardziej, że we wsi urodził sie ich syn Wincenty.
Po III rozbiorze Polski automatycznie przestała istnieć dotychczasowa zależność majątku od króla polskiego. Grabowo i Krzywa Góra przeszły w ręce pruskie. Leszczyńscy przeprowadzili się do Poznania, gdzie dnia 29 sierpnia 1796 r. zmarł ich syn i pochowany został u o.o. Bernardynów.
Grabowo za kwotę 15400 talarów nabył pruski major von Grawert, który w poł. XIX w. sprzedał tę wieś, wówczas już "dobra rycerskie" - Stanisławowi Łaszczyńskiemu, ożenionemu z Olgą Halpert. Taż Olga w 1862 r. miała na hipotece 35 tys. talarów, z czego odcedowano 17311 tal, a reszta pozostała. Dnia 10 września 1871 r. ich syn - Władysław (ur. 1839) - zaślubił w Poznaniu Mariannę Moraczewską, córkę dziedziców Naramowic. Jednocześnie jego 4 lata młodszy brat Bolesław ożenił się z Józefą Moraczewską. Dziedzic Stanisław Ł., były porucznik gwardii grenadierów, zmarł 4 miesiące później, mając lat 68 lat, dnia 27 grudnia 1871 r. i pochowany został w Dreźnie.
Rok później dobra Władysława Łaszczyńskiego w Grabowie obejmowały obszar 3422 mórg, w tym 3792 m. ziemi uprawnej i 242 m. łąk. Czysty dochód gruntowy wynosił 3080 talarów. Siostra panów Łaszczyńskich - Marianna - wyszła w 1873 r. za Stefana Moraczewskiego i zamieszkała u męża w jego majątku Chaławy.
W czerwcu 1881 r. Łaszczyński sprzedał Grabowo i Krzywą Górę, liczące razem 3422 morgi - niejakiemu Schultzowi, właścicielowi Kołaczkowa w pow. wrzesińskim. Ponadto Schultz nabył jednocześnie Zieliniec od Juliusza Pilaskiego. W 1885 r. Grabowo dzieliło się na wieś oraz dominium. Na terenie wiejskim znajdowało się 16 domów ze 166 m-cami wyznania katolickiego; 45 analfabetów. We wsi wznosił się kościół parafialny dekanatu miłosławskiego. Dominium wraz z Krzywą Górą miało 3422 mórg obszaru. Na terenie domeny znajdowało się 12 domów z 221 m-cami, w tym 7 ewangelików, reszta katolicy (80 analfabetów); ponadto karczma i młyn Wygoda. Ciekawostką jest fakt, że w 1910 r. na wzgórzu k. cmentarza wykopano starodawne urny z prochami.
W 1913 r. dobra rycerskie Grabowo należały do Dr Richarda Schulza z Wulkow koło Boosen. Zarządcą G. był Otto Roether, Oberinspektor. Na 874 ha obszaru składało się m. innymi 818 ha ziemi uprawnej i 30 ha łąk i pastwisk. Czysty dochód gruntowy wynosił 9162 marki. Na dworski inwentarz składało się 46 koni, 310 szt. bydła, 10 sz. cielaków, 760 owiec i 12 szt. trzody chlewnej. W skład majętności Schultza wchodziły także dobra rycerskie Zieliniec z folwarkami Janowo i Zdziechowo (łącznie 652 ha z 8351 m-k cz. dochodu). Zarządcą Zielińca był August Warda. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. niemieccy właściciele opuścili wieś. Skarb Państwa w 1921 r. sprzedał dobra Witoldowi Dariuszowi Wilkoszewskiemu. W 1926 r. Grabowo pod jego zarządem miało 813,25 ha obszaru, w tym 784,25 ha ziemi uprawnej, 15 ha łąk i pastwisk, 13 ha nieużytków i 1 ha wody. Majątek posiadał własną gorzelnię. Czysty dochód gruntowy wynosił 3337,1 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 601 mieszkańców. W latach 1943-45 nosiła nazwę Grabenau. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Strona internetowa "Grabowo Królewskie - tu się dzieje", link:
http://grabowokr.dzs.pl/wiadomosci-wstepne/informacje/
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
a11811870 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3771_(2068)_Gozdowo_1911_APP_Sygn._M.top.25-1560-1.jpg
11821621 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3771_Gozdowo_X.1944_uniberk_C056972638.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Nieistniejący dwór wznosił się pośrodku współczesnej dz. ewidencyjnej nr ...88/12, w miejscu widocznej tam budowli nakrytej dwuspadowym dachem, być może współczesnego biurowca. Wybudowany był dłuższą osią w kier. zbliżonym do W-E i fasadą skierowany na południe, z lekkim odchyleniem wschodnim. W północno-wschodnim narożniku dworu prawdopodobnie znajdowała się przybudówka albo oficyna.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego został w znacznej mierze zniekształcony, głównie z powodu rozbudowy wsi. Z dawnej zabudowy dworskiej zachowały się 2 albo 3 budynki przy zach. granicy dz. ewid. nr 88/12.

Park

Pozostałości parku z poł. XIX / XX w.
Założenie w Grabowie Królewskim nie posiadało parku stricte ozdobnego, ale w sąsiedztwie dworu, tzn. na północ i na wschód od budynku rozciągały się sady owocowe o pow. ok. 1,4 ha. Przez ten ogród owocowy biegła aleja od dworu w kier. płn.-wschodnim, do alejki okrążającej duży okragły boskiet drzew. Zarys tej alei jest widoczny do dzisiaj na mapie satelitarnej. Cały otaczający go teren stanowiło luźne, naturalne zadrzewienie - poza wspomnianą aleją nie będące celową kompozycją, bez ciągów widokowych czy spacerowych. Ten teren dzisiaj, według granic sprzed 1945 roku, ma około 6,5 ha obszaru (łącznie z wspomnianymi sadami). Znaczna część drzew (trochę więcej niż połowa) zostało wykarczowanych w okresie powojennym; teraz są to łąki albo nieużytki. Granice tego terenu, otoczonego przez lokalne drogi dojazdowe, wyznaczają szpalery drzew - od str. południowej, wschodniej i płn.-wschodniej. Mowa o dużym, nieforemnym wieloboku na dz. ewid. nr ..88/13, plus na zachód od niego dwie małe działki które zajmował sad: nr ... 150/1 i nr ...150 oraz północny fragment dz. nr ... 88/12, ale tylko do drogi ograniczającej ten fragm. od zachodu i południową granicą opierający się o dwór.

Inne

We wsi: kościół, mur., 1925, par. p.w. świętej Jadwigi
Pozostałości zabudowań dworskich i gospodarczych.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.