Werkowo
Hohenstein (1939-43), Freihohenstein (1943-45)
Województwo:wielkopolskie
Powiat:wągrowiecki
Gmina:Wągrowiec
Rodzaj obiektu:Pałac
Powiat:wągrowiecki
Gmina:Wągrowiec
Rodzaj obiektu:Pałac
Rejestr zabytków
Obiekt:pałac, nr rej.: A-443 z 21.07.1983Stan obecny
Własność Gminy Wągrowiec. Dom nr 59.Historia
Pałac z k. XIX w.Po raz pierwszy wieś została zapisana jako Vrkow, w 1252 r. Później znajdujemy ją jako Wyrkowo (1360-1532) i Birkowo. W 1252 r. Przemysław I dał wieś cystersom z Łekna, w zamian za Kiedrowo. Tym sposobem odłączył Werkowo od dzielnicy zrazimskiej i wcielił do łekneńskiej. W 1390 r. właścicielem W. był Chwał, kasztelan rogoziński, a później nakielski. Synem tegoż Chwała był Mikołaj Nałęcz, zwany "krwawym diabłem weneckim", kolejny po ojcu kasztelan nakielskim, a także kasztelan kaliski w latach 1381-1400. Mikołaj był dziedzicem Chomiąży Szlacheckiej i Wenecji k. Żnina. Dziesięciny z Werkowa płacono proboszczom z Łekna, co najmniej przez kolejne 150 lat. Jan Łaski pisze, że proboszcz pobierał dziesięcinę z ról dziedzicznych, kmiecie płacili po groszu z dymu, zaś zagrodnicy po pół grosza. Dziesięciny z łanów kmiecych pobierał proboszcz z Kiszkowa, już przed 1426 r. Dowiadujemy się też, że jeden łan ziemi w Werkowie posiadał proboszcz w Stępuchowie. W odróżnieniu od sąsiednich wsi, Werkowo nie stało się gniazdem rodowym miejscowej drobnej szlachty i należało bezpośrednio do właścicieli Łekna, zwących się Łekieńskimi. Stan taki utrzymywał się prawie do końca XVI w., gdy wieś przeszła w ręce Izdbieńskich z Ruśćca. Na pocz. XVII w. dziedzicem Werkowa i Kiedrowa był Wojciech Izdbieński, ożeniony z Ewą Dąbrowską. Ich nazwisko zapisywane też było w postaci: Izdzbińscy, Izdbińscy. W 1615 r. Wojciech I. sprzedał Łekno wraz z W. Andrzejowi Żernickiemu, podstarościemu kaliskiemu, synowi Wojciecha, za 23 tys. złp. Po nim odziedziczył syn Andrzej, a następnie wieś przeszła (transakcja z 1625 r.) na 75 lat w ręce rodziny Wężyk Rudzkich.
Pierwszym z tychże był Wojciech Wężyk Rudzki, nastepnie Krzysztof ożeniony z Anną Karchowską, a pod koniec XVII w. Jan ożeniony z Anną. Ten sprzedał dobra Władysławowi Czarnkowskiemu h. Nałecz, synowi Uriela. Na pocz. XVIII w. w skład dóbr Czarnkowskiego wchodził także Puzdrowiec. Mniej więcej w tym okresie wieś weszła w skład dóbr stępuchowskich i jako taka należała do dziedziców ze Stępuchowa. W 1769 r. dziedziczką była Zofia Czarnkowska z d. Radzewska. Majątkiem zajmowali się dzierżawcy, m.in. Antoni i Marianna z Dobieckich Mieszkowscy. Po Zofii odziedziczyli Michał i Ksawera z Turnów Walewscy, którzy w 1783 r. znaczną część majątku dali Stefanowi Turno, staroście pietrzykowskiemu, rotmistrzowi kawalerii narodowej. Ten w 1788 r. był już właścicielem całości dóbr, czyli Stempuchowa, Modrzewia, Pątnowa, Kozielska, Grzymułtowic, Werkowa, Mierkowic, Mierkowiczek, Brudzynia, Puzdrowca, Dziekczyna oraz osad Zakonowo i Lasowino. Całe te dobra sprzedał Aleksandrowi Moszczeńskiemu h. Nałęcz (1750-1846), staroście brzesko-kujawskiemu, za 500 tys. złp. Ten ożeniony był z Marianną Radzimińską, a z ich związku pochodziły dzieci: Antoni (1782-1855) ożeniony z Nepomuceną Prądzyńską h. Grzymała; Jan; Józef (1785-1863) ożeniony z Nepomuceną Bielicką h. Pobóg; Prakseda (1790-1816); Wincenty (1790-1849) ożeniony z Anną Anielą Radońską h. Jasieńczyk oraz Mateusz (1796-1870) ożeniony z Heleną Domiechowską h. Prawdzic, a nast. z Klotyldą Dzierżanowską. Z tychże dziedzicem dóbr został ok. 1820 r. Wincenty Moszczeński. Z jego związku z Anielą pochodziły dzieci: Michalina (1820-1893) zamężna za Leonarda Brzeskiego h. Oksza; Aleksandra (1821-1897) zamężna za Wincentego Krasickiego z Siecina h. Rogala; Władysław (1824-1896) ożeniony z Julią hr. Bnińską h. Łodzia; Józefa (1825-1878) zamężna za Ignacego Moszczeńskiego; Bolesław (1826-1900) ożeniony z Teodorą Moszczeńską a nast. z Kazimierą Wolszlegier oraz Kazimierz. We wsi od 1840 r. mieszkał Eugeniusz Trąmpczyński, który po powstaniu listopadowym udał się na emigrację. Moszczeńscy trzymali także Stępuchowo oraz Giewartowo. Dziedzic Wincenty był kapitanem wojska polskiego, brał udział w kampanii 1831 r. Był patriotą i działaczem wolnościowym. Po nim dziedzicem został Bolesław, który później wyniósł się do Wapna, a z Teodorą M. miał 3 dzieci: Stanisława (1856-1928) ożenionego z Joanną Goetzendorf-Grabowską h. Zbiświcz; Annę (1861-1941) zamężną za Adolfa Moszczeńskiego i Teodorę (1866-1922) zamężną za Gustawa Raszewskiego h. Grzymała. Z drugiej żony Kazimiery urodziły się jeszcze 4 córki: Kazimiera (1874-1933) zamężna za Stanisława Mieczkowskiego h. Zagłoba; Maria (1880-1945); Izabela oraz Gustawa (1884-1961) zamężna za Jana Pawła Sirwind-Łukowicza h. Newlin. Z całego tego towarzystwa dobra w Stępuchowie i Werkowie dostał Adolf Moszczeński ożeniony z Anną. Wg "planu odnowy wsi" dziedziczką W. miała być córka Wincentego - Weronika. Problem w tym, że Wincenty Moszczeński nigdy nie miał córki o takim imieniu. W 1885 r. wieś miała 95 ha gruntów, 4 domy i 34 m-ców wyznania katolickiego. Do folwarku należały 4 domy i 84 m-ców, wchodził on w skład okręgu dworskiego Niemczynek, razem z którym należał do majątku w Stępuchowie. Folwark posiadał 401,3 ha, w tym 248 ha ziem uprawnych, 71 ha łąk i pastwisk, 72 ha lasu i 8 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 4236 marek. Adolf Moszczeński (syn Władysława i Julii Bnińskiej) urodził się w Stępuchowie 11 stycznia 1854 r. Miał z Anną dwoje dzieci: Tadeusza (1882-1932) ożenionego z Marią Twardowską ze Skrzypna h. Ogończyk i Anielę (1883-1886). Pod koniec XIX w. we wsi wybudowany został dla zarządców obecny dwór, natomiast niedługo później Werkowo zostało rozparcelowane, gdyż o majątku brak jest wzmianek w księgach adresowych okresu międzywojennego. Adolf Moszczeński zmarł 16 kwietnia 1893 r. i pochowany został w krypcie kościoła w Kozielsku. Jego syn Tadeusz miał z Marią czworo dzieci: Anielę (1913-2004), Adolfa (1915-1954), Annę Ludwikę (1919-2007) i Julię (1922-2008), które rodziły się w Stępuchowie, oprócz Anieli urodzonej w Poznaniu. W 1906 r. na gospodarstwa powstałe wskutek likwidacji majątku sprowadzono osadników niemieckich. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. W. było wsią włościańską, a w 1930 r. liczyło 493 mieszkańców. Po 2. wojnie światowej wieś była typowo rolniczą, a dawny dwór pełnił funkcję szkoły, zlikwidowanej w 1997 r. Później w budynku utworzone zostały mieszkania.
Źródła:
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Plan Odnowy Wsi Werkowo, Gmina Wągrowiec 2014-2021
Geoportal, Mapster:
http://www.mapywig.org/m/WIG_maps/series/025K/P37-S25-G-JANOWIEC_1934.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!
Komentarze
Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.