Nietrzanowo

Stan obecny

Park - prawdopodobnie pod zarządem JST
Pozostałe - stan własności nieznany

Historia

Dwór z XIX w.
Nietrzanowo to wieś leżąca nad rzeką Moskawą, w połowie drogi pomiędzy miastami Środa Wielkopolska i Miłosław (po ok. 8 km od każdego z nich). Istniała już prawdopodobnie w XIII w. i wtedy też mógł zostać wybudowany pierwotny kościół. W 1393 r. w aktach grodzkich poznańskich odnotowany jest wikariusz Wacław. Wieś jako parafia wzmiankowana także w 1411 r., z okazji sporu Marty Świekockiej z Katarzyną z Grodźca w par. Nietrzanowo. Plebanem był wówczas ks. Maciej, który w testamencie zapisał kwotę 10 grzywien Mikołajowi, sołtysowi w Plewiskach, tan zaś zapisał na tej kwocie 1 grzywnę czynszu rocznego wikariuszom katedry poznańskiej. W 1429 r. kościół w N. objął kleryk diecezji pozn., Jan Furman z Mchów, syn Janusza Furmana z Niezamyśla i Jadwigi z Żerkowa. Dopiero w 1449 r. pojawia się w zapiskach pierwszy właściciel wsi - Mikołaj Stęszewski, syn Jana Bnińskiego. Tłumaczymy skąd różnica nazwiska między ojcem a synem... - w okresie XIV-XVI w. naturalnym było, że nazwisko pochodziło od nazwy zamieszkiwanej miejscowości - przykładowo "Maciej z Konina" stawał się "Konińskim", itd. Tak więc gdy syn Jana B. zamieszkał w zakupionym przez siebie Stęszewie, przezwał siebie Stęszewskim. W 1449 r. zapisywał on na Nietrzanowie 6 grzywien czynszu rocznego księdzu Filipowi, altaryście ołtarza w Bninie.
Nietrzanowo było jedną z wielu wsi wchodzących w skład ogromnych dóbr rodu Bnińskich h. Łodzia. Jako takie pod koniec XV w. przeszło w ręce córki Barbary, żony Cherubina z Gołuchowa - Zofii, która wniosła wieś w wianie Ambrożemu Pampowskiemu h. Poronia. Po Ambrożym dobra odziedziczył syn Jan, a następnie tegoż synowie: Jan, Wojciech, Krzysztof i Piotr Pampowscy. Następnie N. i Grodziec odziedziczyła córka Wojciecha - Barbara, ożeniona z Janem Roszkowskim. W 1571 r. sprzedała te wsie Zofii Czeczerad - Chwałkowskiej, wdowie po Michale Brodowskim. Sześć lat później właścicielami byli synowie Brodowskich: Jan i Mikołaj. Jednak to nie oni znaleźli się w regestach poborowych, lecz niejaki Ludzławski (Łyczławski?) sive Kaczanowski, któremu sprzedali wieś wyderkafem (czyli z prawem odkupu). W 1578 r. miała ona 9 łanów i 2 zagrodników. W kolejnych latach N. wróciło w ręce Brodowskich, a międzyczasie dorośli ich kolejni młodsi bracia: Andrzej i Jerzy. W 1582 r. przeprowadzili oni podział majątku, w efekcie którego Nietrzanowo otrzymał Andrzej Brodowski. Siedem lat później sprzedał on N. i Grodziec - Hieronimowi Gostomskiemu h. Nałęcz, kasztelanowi nakielskiemu, zaś ten po kilku kolejnych latach - Januszowi Grzymułtowskiemu, kasztelanowi bydgoskiemu. W 1609 r. Janusz G. sprzedał swe wsie, w tym N. (wyderkafem) Kasprowi Rozdrażewskiemu h. Szeliga, kasztelanowi śremskiemu. W 1616 r. odebrał je spłacając zarazem syna nieżyjącego już Kaspra - Adama Rozdrażewskiego. W tym samym roku dał cały majątek w dożywotnie użytkowanie żonie - Barbarze Grudzińskiej. Ich synowie: Wojciech i Maciej, w 1623 r. sprzedali dobra Katarzynie Leszczyńskiej, wdowie po Stanisławie Grzymułtowskim, staroście średzkim. Ta zapewne znowu sprzedała wieś wyderkafem, bo płatnikiem podymnego w 1629 r. (5 zł. od 10 chałup) był nieznany nam wcześniej Bartłomiej Załuski. Po powrocie Nietrzanowa w ręce Leszczyńskiej, kolejnym właścicielem został jej syn - Krzysztof Grzymułtowski. Jeszcze w 1639 r. pozywał go (i innych Grzymułtowskich) Adam Rozdrażewski; chodziło o zastaw jakiego dokonał nieżyjący starosta.
Po szwedzkim "potopie" wieś przeszła w ręce Jana Bronikowskiego. Proboszczem w N. był wówczas Tomasz Depius, z inicjatywy którego wzniesiono w latach 1662-66 nowy kościół murowany z cegły, pokryty dachówką. Budowniczym był Jan Koński z Poznania. Obok kościoła wybudowano szpital dla ubogich, a w 1673 r. dziedzic Bronikowski dał na uposażenie tegoż szpitala 50 zagonów pola, leżącego koło pól plebańskich. Po śmierci Jana B. na pocz. XVIII w. jego małoletnimi synami Andrzejem i Antonim opiekował się wuj - Stanisław Bronikowski, wojski ziemski poznański. Dał im jakieś sumy w 1709 r., a później prawdopodobnie sprzedał wieś Andrzejowi i Michałowi Pogorzelskim z Czarnego Piątkowa. W 1756 r. Michał Pogorzelski, syn Jana i Anny Wieszczyckiej, sprzedał połowę N. i Grodźca swemu bratankowi - Michałowi, synowi Andrzeja i Krystyny Łukomskiej. Tenże Michał w 1770 r. ożenił się we wsi z Reginą Pudica (?), zaś rok później urodziła się ich córka Felicjanna Rozalia. Zapewne jeszcze w latach 70. Pogorzelscy sprzedali dobra Sylwestrowi Sczanieckiemu h. Ossoria. Posesorem wsi był wówczas Aleksander Koszutski h. Leszczyc, dziedzic Szlachcina i Olszewa, ożeniony z Julianną Zakrzewską, 1-o voto Chłapowską. Dziedzic Sczaniecki ożeniony był z Antoniną Skórzewską h. Drogosław (1752-1835), z którą mieli sześcioro dzieci, w tym Łukasza (1780-1810), ożenionego dwukrotnie. Z pierwszej żony miał on jedno dziecko, a drugiej - Weroniki Wyssogota-Zakrzewskiej h. Wyskota, pochodziło pięcioro dzieci: Nimfa (1803-1838) zamężna za Antoniego Łąckiego h. Korzbok (1797-1838); Konstanty Ludwik (1802-1873), ożeniony z Kornelią Radońską h. Jasieńczyk, nn, Stanisław (1806-1836) oraz Kordula (1808-1870), zamężna za Karola Stablewskiego h. Oksza (1796-1843). W 1784 r. stan miejscowego kościoła był fatalny i budynek wymagał naprawy, której dokonawszy dziedzic Szczaniecki zmarł. Miało to miejsce 3 sierpnia 1785 r. w Nietrzanowie.
Oficjalną właścicielką N. pozostawała do 1835 r. wdowa Skórzewska, zaś Łukasz jak wiemy odszedł do Pana już w 1810 r. Na przełomie XVIII i XIX w. ekonomami dworskim w N. byli Antoni i Rozalia Orłowscy. Po ślubie wnuczki Nimfy z Łąckim, stara dziedziczka właśnie jej przekazała majątek. Nimfa i Antoni mieli ośmioro dzieci: Władysława Tomasza Józefa (1821-1908), Weronikę (1823-1897), Stanisława (1824-1825), Emilię (1826-1907), Bolesława (1828-1857), Helenę (ur. 1830), Kazimierę Nepomucenę Stefanię (1932-1892) oraz Zygmunta (1838-1879). Spośród nich dziedzicem został Bolesław, zmarły młodo (29 lat), dnia 3 stycznia 1857 r. w Berlinie. Następnie na dziedziczkę N. wyznaczono Kazimierę Łącką. Wyszła ona za Tertuliana Stablewskiego h. Oksza. W 1863 r. we Wrocławiu urodził się ich syn Stanisław Kazimierz Kajetan, a trzy lata później córka Eliza.
W 1872 r. oficjalną właścicielką N. z 2934 mórg ziemi była Nepomucena Kazimiera Stefania Stablewska. Na ogólny obszar składało się 1546 mórg ziemi uprawnej, 237 ha łąk i pastwisk oraz 1151 m. lasów. Czysty dochód gruntowy wynosił 2245 talarów. W 1885 r. N. dzieliło się na wieś i dobra Stablewskiej o pow. 2778 mórg, w pow. średzkim. Ponadto w jej skład wchodził folwark Grójec. Było tu łącznie 11 domów ze 178 m-cami, w tym 1 ewangelik; 73 analfabetów. W latach 1900-1901 świątynia we wsi okazała się niewystarczająca i z inicjatywy ks. Adama Świdzińskiego została gruntownie rozbudowana. Dziedziczka Nietrzanowa zmarła dnia 7 maja 1892 r. Warto tu zacytować część jej wspomnienia pośmiertnego: "siostrzenica i wychowanka panny Emilii Szczanieckiej, która ją wychowała po wczesnej śmierci jej matki (...) starsze siostry: Bronisława Dąbrowska w Winnogórze, żona syna i jedynego spadkobiercy wodza legionów, Emilia Ignacowa Bnińska w Samostrzelu, brat Władysław w Posadowie. Dalej w Brodach wuj Konstanty Szczaniecki, w Zalesiu i Śliwie jej ciotka i późniejsza teściowa Karolowa Stablewska. Wyszła za mąż w 1861 za ciotecznego brata Tertuliana Stablewskiego. Wspomnienie o pielęgnowaniu konającego u wód zagranicznych młodszego brata Zygmunta, a przed zamążpójściem jeszcze o zamknięciu oczu starszemu bratu Bolesławowi."
W 1913 r. właścicielem dóbr rycerskich Nietrzanowo był Stanisław Kajetan Stablewski. Wchodziły one w skład majętności Szlachcin i liczyły 707 ha obszaru, w tym 309 ha ziemi uprawnej, 55 ha łąk, 42 ha paswisk, 288 ha lasów, 10 ha nieużytków i 3 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 3856 marek. W gospodarstwie hodowano 39 koni, 122 szt. bydła plus 64 cielaki oraz 106 szt. trzody chlewnej. Stanisław Kazimierz S. w 1900 r. zaślubił w katedrze poznańskiej Emilię Chłapowską h. Dryja (1877-1944) i miał z nią czworo dzieci: Tertuliana Michała Stanisława (1901-1973), Izabellę (1902-1918), Kazimierę Annę (ur. 1903) oraz Weronikę (ur. 1905). W 1926 r. Nietrzanowo wraz z folwarkiem Grójec miało pod zarządem Stablewskiego 690 ha obszaru, w tym 404 ha ziemi uprawnej, 60 ha łąk i pastwisk, 210 ha lasów oraz 16 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy, wykazywany w celu naliczenia podatku, wynosił 2341 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 119 mieszkańców; było tu także Kółko Rolnicze. W latach 1943-45 nosiła nazwę Nienstedt. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Strona internetowa parafii p.w. Wszystkich Świętych w Nietrzanowie, link: https://www.nietrzanowo.archpoznan.pl/historia/
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6613 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3870_Pientschkowo_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Nieistniejący dwór lub dom zarządców / dyrektora majątku, etc... wznosił się we wschodniej części parku i fasadą skierowany był prawdopodobnie na południe. Północne wyjście prowadziło na podwórze gospodarcze. Ok 50 m. na zachód wznosił się kolejny budynek dworski, być może oficyna, obecnie dom mieszkalny (?) na dz. nr 83/4. Obecny układ przestrzenny założenia jest całkowicie nieczytelny, zaś podział geodezyjny praktycznie do niego nie nawiązuje.
Analizując mapy archiwalne można też domniemać, że dworem był budynek widoczny na zdjęciu głównym. Wznosi się on zaledwie 40 metrów na wschód od kościoła, czyli równie dobrze mógł być plebanią, niemniej wraz z budynkami położonymi na południe tworzył regularny czworobok, jakby drugie podwórze, ze stawem pośrodku. Być może był to folwark księży? W celu dokładnego ustalenia faktów, niezbędne są dalsze badania terenowe. Z budynków tych pozostał jedynie jeden (dz. nr ...90/2), po pozostałych ani po stawie nie ma śladu. Domniemany "dwór" jest parterowy, nakryty naczółkowym dachem, fasadą skierowany na południe, z gankiem na osi dźwigającym balkon. Nad balkonem wznosi się trójosiowa wystawka, zwieńczona trójkątnym szczytem.
Część gospodarcza zespołu dworskiego została wyburzona i obecnie jest to pole uprawne na dz. nr ...86/6 ze samotnie stojącym budynkiem pośrodku (dawna obora?) - jedynym reliktem zabudowań gospodarczych oraz małym wyschniętym stawem w płd.-wschodnim narożniku. Do tego stawu niegdyś dochodził park dworski, otaczając podwórze gospodarcze od południa.

Park

Pozostałości parku z XIX w. o pow. ok. 1,3 ha. Na terenie parku dominują rozległe polany i nieużytki, w zasadzie nie pozostały tu większe obszary starodrzewu z wyjątkiem płn.-zachodniego narożnika.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011