Ostroróg

Stan obecny

Teren miejski pod zarządem J.S.T.

Historia

Zamek z k. XV w.
Ostroróg to jedno z najmniejszych miast w Polsce, leżące 10 km na zachód od Szamotuł. Pierwsze wzmianki pisane o O. pochodzą już z 1220 r., jednak nie jest pewne czy dotyczą tegoż właśnie Ostroroga. Dopiero Jan Czarnkowski w swoich kronikach potwierdził istnienie miasta - Ostroroga - w roku 1383. Było to w czasie wojen Grzymalitów z Nałęczami, podczas gdy Sędziwój Świdwa schronił się przed Domaratem, kasztelanem poznańskim, na zamku w O. należącym do Dzierżysława Grocholi, kasztelana santockiego. Protoplaści Sędziwoja posługiwali się zawołaniem Nałęcz, więc takim też herbem posługiwał się wojewoda. Domarat próbował zdobywać zamek, lecz odstąpił na wieść o odsieczy ciągnącej z Poznania. Pod k. XIV w. drewnianą fortalicję zastąpiono zamkiem murowanym. W 1407 r. właścicielem miasta był Sędziwój, będąc już wtedy wojewodą poznańskim. Miał on prawdopodobnie czterech synów: Stanisława, Dobrogosta, Jana (1429-1501) - kasztelana międzyrzeckiego, znanego dr obojga praw, twórcę "memoriału reformatorskiego" (Monumentum) oraz Piotra. Ok. 1412 r. Sędziwój otrzymał od króla przywilej na lokację miasta. Jego synowie byli znanymi politykami w ówczesnej Wielkopolsce. Stanisław w 1444 r. występował jako podstoli kaliski, pięć lat później jako kasztelan międzyrzecki i starosta generalny Wielkopolski, a po 1460 r. - wojewoda kaliski. Dobrogost w okresie tym pełnił funkcję kasztelana kamieńskiego. W 1458 r. Ostrorogowie wystawili czterech żołnierzy na wojnę z Krzyżakami. Stosunki pomiędzy braćmi nie zawsze były dobre, na przykład w 1464 r. Jan i Piotr pozywali Dobrogosta, który jednak do sądu się nie stawił. Z kolei w 1469 r. Jan pozywał Stanisława Dołęgę z Boruszyna. Żoną Jana była Helena Przemyślida, z którą mieli syna Wacława (1470-1527) - kolejnego właściciela dóbr ostroroskich. Z kolei synem Wacława był Jakub (1516-1568), ożeniony z Barbarą Stadnicką. Ciż swemu synowi dali imię po dziadzie - Wacław. Tenże Wacław zmarł mając zaledwie 21 lat, w 1571 r.
Już przed 1510 r. w O. istniał kościół p.w. Najśw. Marii Panny, Jana Chrzciciela i św. Andrzeja Apostoła. W 1536 r. uzyskał on miano kolegiaty, a w 1555 r. Jakub Ostroróg oddał go braciom czeskim. Rok później miasto prawie doszczętnie się spaliło. Odbudowane zostało przez dziedziców, którzy również przyjęli wyznanie braci czeskich. Wybudowali też szkołę, archiwum, bibliotekę i seminarium duchowne. Kolejnym dziedzicem był Marcin z Ostroroga Lwowski, W 1580 r. miasto płaciło 48 złp. i 12 groszy tzw. "szosu" oraz 243 złp. i 15 groszy "czopowego". W 1595 r. miał miejsce kolejny wielki pożar miasta; zniszczeniu uległ m.in. kościół. Na pocz. XVII w. dziedzicami zapewne byli ex-equo syn Marcina - Jerzy oraz Sędziwój Ostroróg. Ten drugi pojął za żonę rozwódkę - Katarzynę z Buczacza. Rozeźlony mąż - Andrzej Potocki h. Pilawa postanowił się zemścić i w 1605 r. najechał Ostroróg, w towarzystwie wynajętych śląskich knechtów. Później jednak sytuacja się uspokoiła, a po śmierci Potockiego Katarzyna dała Sędziwojowi wszystkie swoje dobra, w tym Goździec i Utorop na Rusi, a także dobra które ś.p. Potocki otrzymał w dożywocie od króla: Jabłonów i Charków. W międzyczasie dziedzice wybudowali w miasteczku nową, okazalszą świątynię...
Jedyną córką Katarzyny i Sędziwoja Ostrorogów była Barbara, zamężna za Jana Potockiego, starostę tłumackiego, a następnie za Mikołaja Dunina Modliszewskiego. Jako, że zamieszkała ona w majątku męża, Ostroróg wraz z zamkiem i całym kluczem dóbr puszczono w 1631 r. na wyderkaf, (za wyjątkiem zboru ewangelickiego). "Ministrem" zboru był w tym okresie Maciej Toporek. Cztery lata później zdecydowano o sprzedaży majątku, zaś nabywcą (za kwotę 170 tys. złp.) został Andrzej z Nagłowic Rej, dworzanin (pokojowiec) królewski, starosta libuski (wnuk słynnego Mikołaja - przyp.). W zw. ze sprzedażą dóbr, bracia czescy przenieśli się z nabożeństwami na zamek w Szamotułach (gdzie odbywały się one do powrotu zamku pod panowanie katolików, w 1660 r.). Tak więc ostatecznie w 1636 r. gniazdo rodowe Ostrorogów wraz z zamkiem przeszło w ręce Rejów. Nowy dziedzic nie zamieszkał w zamku, lecz puścił O. w dzierżawę Stanisławowi Bronikowskiemu h. Osęk. Rozpoczęła się też batalia o kościół, którego Rej nie chciał oddać katolikom, wymyślając różne preteksty prawne. W międzyczasie biskup poznański przysłał tu nowego proboszcza - Andrzeja Swiniarskiego - który jednak nie mógł dostać się do świątyni. Przez całą drugą połowę 1636 r. trwały kłótnie, a Świniarskiemu udało się nawet włamać do kościoła i odśpiewać Alleluja, jednak cała afera zakończyła się dopiero w grudniu, gdy sąd wydał wyrok nakazujący przejęcie świątyni wraz z majątkiem przez katolików. Bronikowskiemu nie udało się nawet "uratować" dzwonu, który zdążył przekazać braciom czeskim.
Synami Andrzeja Reja byli Władysław i Mikołaj. Na skutek porozumienia pomiędzy braćmi, w 1646 r., połowę Ostroroga i wsi przyległych otrzymał (kupił?) Mikołaj Rej, wówczas już starosta lubuski. Rok później sprzedał te dobra za 155 tys. złp. Piotrowi z Miłosławia Górskiemu. Górscy siedzieli w Ostrorogu do wybuchu 2. wojny szwedzkiej. Na skutek wojny miasto zostało mocno zniszczone, zaś właściciele prawdopodobnie uciekli, bo w 1660 r. zajął je kuzyn znanego z "potopu" Bogusława Radziwiłła h. Traby - Krzysztof. Po odejściu Szwedów miasto przeszło w ręce Barbary Kwileckiej, która w 1664 r. wybudowała na tzw. Piaskowie - przedmieściu Ostroroga - kościółek p.w. świętego Jakuba, który z czasem został uznany jako "miejsce cudowne". W okresie 1631-1785 istniała tam także szkoła katolicka. Z kolei przy kościele farnym, w okresie 1645-1785 istniał szpital, zaś drugi szpital przy kościele św. Jakuba chylił się w tym czasie ku upadkowi.
Pod koniec XVII w. właścicielem miasta był Wacław na Otoku Zaleski h. Dołega, który wydzierżawił je Kazimierzowi Romiejewskiemu, wojskiemu wschowskiemu, a w 1686 r. Janowi Miastkowskiemu, zarazem oddając wojskiemu wzięte wcześniej pieniądze. Po Wacławie dobra odziedziczył jego syn - Aleksander - który podobnie jak ojciec, puszczał miasto w dzierżawę. Tak więc w 1701 r. Zaleski, będący już wówczas sędzią deputowanym na Trybunał Krakowski, wydzierżawił Ostroróg z przyległościami Przecławowi Bronikowskiemu. Tu musimy zauważyć, że część dóbr pozostawała prawdopodobnie w rękach potomków Barbary Kwileckiej. Jej siostrzeńcem (synem Zofii i Jana M.) był Maciej Malechowski. Zapewne po sprzedaży Malechowa i Gaju przez wuja - Józefa, dostał on (albo kupił) część dóbr ostroroskich. Z kolei Józef osiadł w Górznie, które kupił od Szołdrskiego w 1722 r.
Maciej Malechowski, łowczy kaliski, ożeniony był z Marianną Golińską. W 1718 r. zaprowadził w O. swoje porządki, tzn rozebrał zamek, a na terenie zamkowym wybudował mielcuch dworski, dokonał też inwentaryzacji majątku. Mieli z Marianną dwoje dzieci: Stanisława i Jadwigę. W latach 30. dziedzic tytułowany był łowczym ziemskim kaliskim; zmarł w 1737 r. we dworze dóbr Gołanice. Ostroróg już wcześniej (ok. 1730 r.) sprzedano Jerzemu hr. na Lachowicach Sapieże, staroście wilkowyjskiemu. Żoną starosty była Katarzyna Radomicka, z którą mieli córkę Mariannę. Skądinąd Radomiccy byli spokrewnieni z Zaleskimi, dlatego nie wiadomo dokładnie w jaki sposób Sapieha stał się właścicielem dóbr (?). Trochę światła na koligacje rodzinne rzuca zapiska z 1735 r., w której Sapieha zobowiązuje się sprzedać O. Łukaszowi Kwileckiemu h. Byliny - staroście mosińskiemu, "na spłatę długów Aleksandra Zaleskiego, kasztelana nakielskiego i Macieja Radomickiego - wojewody poznańskiego - dziadów powyższej córki". Dwa lata później Marianna ostatecznie sprzedała O. i przyległości Kwileckiemu, za kwotę 290 tys. złp. Starosta urządziwszy się w Ostrorogu zaślubił Barbarę Lipską z Lipego h. Grabie, z którą miał synów: Franciszka Antoniego, Jana i Adama Klemensa. W 2. poł. XVIII w. pierwszy z nich został starostą wschowskim, drugi - podkomorzym królewskim, zaś trzeci - chorążym regimentu dragonów wojsk królewskich. Bracia w 1759 r. postanowili dać Ostroróg w działach najmłodszemu z nich - Adamowi. Potwierdzili to w kontrakcie spisanym w Dobrojewie, dnia 14 sierpnia 1760 r. Około 1772 r. Adam ożenił się z Wiktorią Weroniką Łącką h. Korzbok, z którą mieli synów Konstantego i Ksawerego Cypriana oraz córkę Anielę.
Za rządów Adama Kwileckiego ekonomem miasta Ostroroga był Ignacy Okulicz. Krótko po urodzeniu syna, w 1776 r. dziedzic kazał gruntownie odnowić kościół, przy okazji nakazując usunięcie z niego starych nagrobków Ostrorogów. W miejscu zamku wybudował także browar. Miasto rozwijało się i w 1793 r. miało 80 domów i 3 młyny. Ponadto było tu 12 szewców, 6 krawców, po 3 młynarzy, kuśnierzy i kołodziejów, po 2 płócienników, piekarzy, bednarzy i garncarzy, ponadto kowal, garbarz, golarz, stróż nocny i 4 oberżystów. W tymże roku Ostroróg leżał w obrębie powiatu i województwa poznańskiego, a po III rozbiorze Polski - pow. obornickiego.
Adam Kwilecki pieczętował się herbem Byliny, choć znany portal pseudoencyklopedyczny podaje Szreniawę. Był on znaną postacią przełomu XVIII i XIX w., m.in. członkiem Konfederacji Ponińskiego, posłem, radcą departamentu poznańskiego z 1811 r., etc... W 1775 r. zmarł jego 2-letni syn Konstantyn; Anielę ochrzczono w styczniu 1779 r. a w 1799 r. w Poznaniu wyszła ona za Klemensa Alojzego Kwileckiego. Zamieszkała w jego rodzinnym Kwilczu, gdzie rodziła się większość z ich szóstki dzieci. Jeszcze w 1. poł. XIX w. miastem O. zarządzali Kwileccy, a w 1825 r. znajdujemy tu hr. Józefa Kwileckiego. Posesorem dóbr był w tamtym czasie Józef Ziemkowski ożeniony z Elżbietą Cyberską. W kolejnych latach najprawdopodobniej miasto przestało być prywatnym. Pozostałości zamku całkowicie rozebrano, a dobra zostały rozdzielone dla osadników, przy czym przy mieście pozostał niewielki folwark z gruntami o pow. ok. 100 ha. Gdy w latach 1827-28 sporządzano plan miasta, po zamku czytelny był jedynie zarys dawnej fosy.
W 1885 r. miasteczko Ostroróg miało 108 domów i 1021 m-ców. Wspomniany folwark leżący w obszarze miejskim Ostroroga, w 1926 r. posiadał 106 ha, w tym 94 ha ziemi uprawnej, 8 ha łąk i pastwisk, 2 ha lasu oraz 2 ha nieużytków. Jego właścicielem był wówczas Kazimierz Słupiński, zmarły przed 1930 r. Później folwarkiem zarządzała wdowa - M. (nie znamy imienia). W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 286 talarów tzw. czystego dochodu. Miasto w 1930 r. liczyło 1273 mieszkańców. Posiadało przywilej na 6 jarmarków rocznie, młyn, dwa wiatraki i liczne przedsiębiorstwa oraz sklepy, piekarnie, warsztaty rzemieślnicze, karczmy itd. Było tu także Kółko Rolnicze i Straż Ogniowa. Po 2. wojnie światowej pozostałości folwarku i założenia zamkowego stały się typowym terenem miejskim. W latach 1961-1962 oraz 1964 i 1968 prowadzone były badania archeologiczne reliktów zamku.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski... 1930;
Geoportal;
Mapster:
11814384 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3364_Scharfenort_1892_McM87175.jpg
17694 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_275_Samter_ca1893_DRMC5820275c.jpg
11811006 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Großblatt/Einheitsblatt - arkusze zbiorcze KDR100 /1921 - 1945/
- plik mapy: Eb_68_Posen_11.1937_APP_Sygn._M.top.100-1024.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Zamek zlokalizowany był na płd.-zach. od osady, na cyplu wcinającym się w wody Jeziora Wielkiego (Der grosse See), w płn.-zachodniej części tegoż jeziora. Cypel został z biegiem czasu odcięty od lądu, i w ten sposób powstała wyspa połączona z osadą zapewne drewnianym mostem. Jednak analizując mapy widzimy, że kształt jeziora ulegał zmianom i być może chodzi o półwysep znajdujący się ok. 500 m. w kierunku wschodnim? Uformował się on pod koniec XIX w., po obniżeniu poziomu wód, a na jego terenie znajdowały się sady (ogród).
Nie zachowały się żadne materiały źródłowe, na podst. których można by odtworzyć prawdopodobny wygląd zamku. Jedyne co można stwierdzić z całą pewnością to fakt, że dawna brama z mostem zwodzonym znajdowała się od północy.
Późniejszy folwark zlokalizowany był w kier. płd.-wschodnim od miasta, tuż obok przedmieścia Piaskowo. Składał się z części gospodarczej (zachodniej) i rezydencjonalnej (wschodniej), otoczony polami od południa i wschodu, mieszanym lasem od zachodu i lasem liściastym od str. płn. Na zachód od folwarku, pomiędzy jeziorami Wielkim a Małym, znajdował się cmentarz. Dom właścicieli folwarku, który z definicji możemy nazwać dworem, wzniesiony był na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na zachód. Jest jedynym budynkiem folwarku, który zachował się do czasów obecnych. W okresie powojennym wszystkie pozostałe zabudowania wyburzono, a droga biegnąca dalej na wschód straciła na znaczeniu i stała się drogą gruntową. Jako ciekawostkę możemy podać, że dwa wiatraki zlokalizowane były po obu stronach drogi biegnącej równolegle do torów kolejowych (ob. DK nr 184, inaczej ul. Szamotulska), na wschód od miasta, na wysokości dworca kolejowego. Od wielu lat torów już nie ma, nie ma też wiatraków, a całe tereny wokół miasteczka pokryły się działkami i domkami mieszkańców.

Park

Z racji położenia na półwyspie, zamek zapewne nie posiadał założenia parkowego. Z kolei drzewostan widoczny na półwyspie w płn.-wschodniej części jeziora, powstał pod koniec XIX w. i oznaczony jest na mapach archiwalnych jako sad.
Niewielki, ok. 0,5 - hektarowy ogród założono w 2. poł. XIX w. przy folwarku miejskim i otaczał on dwór od str. wschodniej. Od północy park mieszał się z niewielkim liściastym lasem. Co ciekawe, nie zachował się do czasów obecnych, zachowały się za to obydwa wspomniane laski. Teren - pozostałości po dawnym folwarku - stanowią nieużytki, a od wschodu przechodzi on w pola uprawne.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011