Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Kawcze

Kawitsch

Województwo:wielkopolskie
Powiat:rawicki
Gmina:Bojanowo
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy i folwarczny, nr rej.: 671/1704 z 8.04.1975 oraz 671 z 12.04.1996
Park:671/1704A

Stan obecny

Obiekt zaniedbany, stan własności nieznany: ANR albo JST.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Kawcze to wieś leżąca 10 km na północ od Rawicza. Pierwsza pisana wzmianka o wsi pochodzi z 1387 r. Jej nazwę zapisano także w postaci Cawcze (1421-23). Od początków swego istnienia wieś związana była z pobliskim Zakrzewem. W 1387 r. nabył te wsie Jan Donin z Sarnowy, po którym odziedziczył je syn Jerzy (Jurga). W 1423 r. jego córki Anna i Jadwiga, dokonały rozgraniczenia Kawcza z wsią Sowiny. Taż Jadwiga z mężem Wojciechem (z Ostrowa) mieli dzieci: Andrzeja, Mikołaja, Macieja i Annę, zamężną za Jana Chełmskiego. W 2. poł. XV w. Maciej przezwał się Kawieckim i trzymał wieś wraz z żoną Jadwigą, córką Michała Sowińskiego. W 1471 r. swe prawa do wsi oraz Goli w pow. kość. sprzedała braciom Katarzyna, żona Sylwestra Lasoty z Pniewa, po czym bracia sprzedali Golę - Zachariaszowi i Maciejowi - braciom z Ostrowa.
W 1483 r. Mikołaj i Maciej dokonali podziału majątku. Kawcze przypadło Mikołajowi, zaś Maciej dostał Zakrzewo. Po Mikołaju odziedziczył syn Jan, który w 1489 r. zapisywał 100 zł. węgierskich (albo 200) żonie Dorocie. Jan zmarł w 1493 r., a na pocz. XVI w. Dorota wyszła za Bartłomieja Konarzewskiego. Z pierwszego męża pochodziły dzieci Zygmunt, Anna i Jadwiga, z drugiego - syn Andrzej. W 1517 r. Andrzej K. zapisywał na połowach K. i Zakrzewa po 100 złp. posagu i wiana żonie Reginie Kawieckiej, zaś Wawrzyniec Kawiecki na K. i Szurkowie po 100 grzywien - Jadwidze, córce Hińczy Ujejskiego.
Zygmunt Kawiecki w 1520 r. ożenił się z Heleną Golską, a gdy ta żona zmarła - z Małgorzatą Gorzycką. Zaznaczmy tu, że nie był on jedynym posiadaczem wsi; jej cząstki należały do Doroty Sarnowskiej - żony Wojciecha Zakrzewskiego, Macieja, Mikołaja i Jana Kawieckich. W 1542 r. Jan K. dał Zygmuntowi ziemię we wsi, na której stał wiatrak. Poprzez ożenek z Urszulą Kawiecką, część K. przeszła w 2. pol. XVI w. na Marcina Karchowskiego. Z kolei Zygmunt K. dał swoją część synowi Janowi.
W 1563 r. wieś miała 7 i 3/4 łanu, dwa wiatraki doroczne, 2 karczmy doroczne (tzn. opłatę wnoszono co rok) i 3 komorników. W 1581 r. dzieliła się na cztery części:
Jana Kawieckiego - 3 łany, 3 zagrodników, wiatrak i owczarz z 10 owcami
Jadwigi Golińskiej - 6 półłanków, 6 zagrodników, 1 komornica, wiatrak i owczarz z 30 owcami;
Jakuba Kawieckiego - 2 łany i 3 zagrodników;
Piotra Kawieckiego - 5 półłanków, komornica, krawiec, owczarz z 25 owcami (za Sł. Hist.-Geogr. PAN).
Piotr K. swoją część nabył w 1576 od córek Mikołaja K. Anny i Otylii oraz ich kuzynów Tomasza i Macieja Kawieckich. Dziedzic głównej części Kawcza - Zygmunt K. - w 1589 r. został poraniony przez Mikołaja Żabińskiego, w efekcie czego zmarł. Żabiński był drugim mężem Gorzyckiej, czyli zarazem ojczymem jej dzieci z Zygmunta: Stanisława, Wawrzyńca i Jana. Synowie i bracia zmarłego podali winowajcę do sądu, zaś dobra rok później puścili w dzierżawę. Pod koniec XVI w. z trójki tej dziedzicem Kawcza został Jan, który miał syna Wawrzyńca. W 1590 r. ów Wawrzyniec zapisywał 1600 srebrnych talarów posagu przyszłej żonie - Mariannie Hernik, córce Baltazara H. z Księstwa Śląskiego. Tu musimy dodać, że wieś podzielona była także pomiędzy potomków braci Zygmunta Kawieckiego, na przykład Piotra K. Jeszcze w 1601 r. żyła wdowa po nim, Dorota Poniecka, zaś ich synem był Mikołaj Kawiecki.
Na dziale Golińskich siedzieli synowie Jana i Jadwigi Kawieckiej: Wojciech, Maciej, Jakub, Wawrzyniec, Mikołaj i Jan. W 1602 r. zawarli oni układ graniczny ze Stanisławem Zakrzewskim z Zakrzewa. W kolejnych latach bracia sprzedawali, zamieniali i puszczali poszczególne części wsi w dzierżawę. W 1618 r. zmarł Wawrzyniec pozostawiając wdowę Mariannę z synem Janem. Ten w 1618 r. zobowiązał się oprawić po 2 tys. złp. posagu i wiana przyszłej żonie - Annie Sczurskiej z Góreczek Śliwnych, wdowie po Feliksie Milewskim. Maciej ożenił się z siostrą Sczurskiej - Zofią. Mikołaj na swojej części w 1628 r. zapisał 2 tys. złp. posagu żonie Jadwidze Chełkowskiej h. Wczele, a rok później sprzedał swoją część Benedyktowi Zakrzewskiemu. Jan w 1630 r. sprzedał część K. Mateuszowi Malewskiemu. Jan miał 3 córki: Katarzynę, Elżbietę i Mariannę, w efekcie czego we wsi pojawiło się trzech panów ichmościów zięciów i ich rodzin. Ponadto pamiętajmy, że równolegle we wsi żyli potomkowie właścicieli pozostałych trzech części. Ich scalenie nastąpiło w drodze żmudnych procesów kupna i sprzedaży, dopiero na pocz. XVIII w. Ich analiza zajęłaby sporych rozmiarów monografię, dlatego poprzestaniemy na chronologicznym wymienieniu nazwisk, wraz z przybliżonymi datami występowania: Piotr Pruszak Bieniewski, mąż Katarzyny Kaweckiej (1640); Benedykt Zakrzewski, Wojciech Rosnowski, mąż Elżbiety Kawieckiej (1643); Piotr Gniewek i jego żona Krystyna Rusocka (potomkowie Golińskiej, 1645); Bieniasz Zakrzewski i jego żona Barbara z Jedlca; Mikołaj Zakrzewski z żoną Anną Golińską (1647), Franciszek Pruszak Bieniewski (1667), Anna z Twardowa, wdowa po Janie Sczanieckim (1670); Mikołaj Gniewek (1670), Stanisław Modlibowski, dzierżawca (1686); Rusoccy różni - spadkobiercy Gniewków (1686 do 1723); Ludwik Jaskólecki i jego żona Zofia Ewa Lossa (1686), Konarzewscy różni, z Konarzewa, Dąbrowki, Żołędnicy i in., dzieci Zofii Zakrzewskiej (1688); Bogumiła Jaskólecka, wdowa po Krzysztofie Unrugu, siostra Ludwika (1690) oraz syn jej i Krzysztofa Unruga - Zygmunt.
W 1698 r. Zygmunt był dziedzicem Ponieca i w tym roku kupił od matki, nabyte przez nią wcześniej części Modlibowskiego i jej brata Ludwika. Jeszcze przez wiele lat zgłaszali się z roszczeniami finansowymi - potomkowie Konarzewskich czy Golińskich, na przykład Marianna G., która miała na Kawczu zabezpieczony posag. Żoną dziedzica była Karolina Ludwika Gorzyńska; mieli oni synów: Chryzostoma, Krzysztofa Zygmunta, Bogusława Ludwika i Karola Mikołaja. W wyniku działów braterskich w 1733 r. dobra Kawcze, część Ponieca, Janiszew i Miechcin przypadły Krzysztofowi Zygmuntowi Unrugowi, za dopłatą 400 tys. złp. Jako, że brakowało mu gotówki, puścił majątek w zastaw za kwotę 70 tys. złp. Po jego śmierci w.w. dobra przypadły młodszemu bratu Ludwikowi Bogusławowi; w 1746 r. musiał on dopłacić braciom kwotę 36 tys. złp. Jego żoną była Helena Sabina Dzierżanowska h. Gozdawa, Ludwik zmarł w 1758 r. Mieli dzieci: Karola Zygmunta, Joannę, Elżbietę oraz Fryderykę Karolinę. Przez kolejne 30 lat dobra oficjalnie należały do wdowy, niemniej miały miejsce liczne sprawy sądowe o prowizje, cesje, spadki, itp, itd. W zapiskach przewijali się: Ewa Karolina Unrug, córka Karola, żona Fryderyka Lossy, która twierdziła że dziedzictwo zagarnął Bogusław U.; Karol U. syn Chryzostoma, no i sam Fryderyk Lossa.
Po śmierci dziedziczki dobra Kawcze przeszły na Chryzostoma, a po śmierci jego żonę - Helenę Sabinę z d. Gostafa, która zmarła w 1793 r. Dwa lata później dziedzicem Kawcza był już Antoni Wyganowski, ożeniony z Eleonorą Krzycką h. Kotwicz, 1-o v. Grudzińską, 2-o v. Grabską, która zmarła w 1795 r. Jego drugą żoną została Joanna Kwilecka. Po nich dobra przeszły na Pawła Wyganowskiego, sędziego Trybunału Cywilnego w Departamencie Poznańskim. Żona Pawła, Marianna Wilczyńska zmarła w 1809 r., zaś Paweł W. w 1826 r. Potomkowie Wyganowskich sprzedali Kawcze w ręce niemieckie, a w 1872 r. właścicielem wsi zwanej z niem. "Kawicz" był już von Langendorff. Dobra miały 3234 morgi, w tym 2707 m. ziemi uprawnej, 311 m. łąk i pastwisk, 208 m. lasów i 8 m. wody. Do podatku gruntowego wykazywano 3176 talarów tzw. "czystego dochodu". W 1885 r. wieś zwana z niemiecka Kawitz leżała w pow. krobskim i miała 48 domów z 317 m-cami, w tym 157 katolików i 160 ewangelików; 59 analfabetów. W skład dominium wchodziła cegielnia, a obszar majątku wynosił 3255 mórg. Na terenie domenalnym znajdowało się 11 domów ze 152 m-cami, w tym 101 katolików i 51 ewangelików; 38 analfabetów.
Na pocz. XX w. Kawcze przemianowano na "Kawitsch". Dobra rycerskie K. w 1913 r. miały 880 ha, w tym 400 ha ziemi uprawnej i 400 ha lasów. Podległym majątkiem było Zakrzewo, do którego prowadziła kolejka polna. Majątek posiadał także własną gorzelnię. Właścicielem w tamtym czasie był major Hugo von Langendorff, a zarządcą Arthur Müller. Z kolei zarządcą Zakrzewa był Franz Pasker. W 1926 r. pod zarządem Müllera gospodarstwo miało 826,1 ha obszaru, na co składało się 381,3 ha ziemi uprawnej, 79,5 ha łąk i pastwisk, 308,4 ha lasów, 54,7 ha nieużytków i 2,2 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 3176 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 554 m-ców. Był tu zajazd O. Bandego, wiatrak Heinza, cieśla A. Cwojda, kołodziej J. Sierakowski i murarze: L. Popielas i J. Jaroszewski. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Langendorff, co sugeruje, że rodzina Langendorffów siedziała tu przez cały okres 2. wojny światowej. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6821 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4367_Rawitsch_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac późnoklasycystyczny. Budynek składa się z dwóch zasadniczych brył: korpusu z parterową przybudówką od str. wschodniej i wyższej części, od str. zachodniej. Był zapewne przebudowywany, a wcześniej posiadał szeroki ryzalit pośrodku elewacji północnej. Jest podpiwniczony, piętrowy z mezzaninem. Fasadę akcentuje pseudoryzalit poprzedzony balkonem wspartym na kolumnach, a w górnej części ozdobiony pilastrami "dźwigającymi" trójkątny fronton.

Park

Park z 2. pol. XIX w. o pow. 5,48 ha, zachowany w dawnych granicach, założony na rzucie kwadratu o boku dł. ok. 245 m., niegdyś nieco większy (w kier. płd.) w narożniku płd.-zachodnim. Cały trójkąt rozciągający się dalej na wschód, aż do lokalnej drogi, stanowił niegdyś sad owocowy o pow. 1,8 ha; obecnie jest to pole uprawne.

Inne

Folwark, nr rej.: 1450/A z 10.08.1993

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Kawcze - zespół pałacowo -parkowy z folwarkiem ... totanie zaniedbany i opuszczony -niszczeje . dodaje aktualne zdjecia.