Jeziorki

Stan obecny

„Dworek Jeziorki”
Jeziorki 1, 64-113 Osieczna

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi „Jezorko” pochodzi z 1428 r. Kolejne odmiany tej nazwy to Jesyorko w 1462 r. i Jezyorko w 1509 r. Jako „Jeziorko” nazwa wsi funkcjonowała do końca XVII w. We współczesnej postaci – Jeziorki - pojawia się dopiero od ok. połowy XVII w. Pierwszym znanym posiadaczem J. był Maciej Borek z Nowego Miasta (syn Andrzeja Gryżyńskiego), dz. Osiecznej i Gostynia. W 1428 r. toczył on spór z Pieczem z Ponina, wójtem kościańskim. W skład dóbr Borków-Osieckich, oprócz wspomnianych miast wchodziły dobra: „folwark zw. Sowicza, Lanczsko, Jeziorko, Trzebynia, Luniewo, Grodzisko, Swerczina, Wojnowicze, Górka, Czerwony Kościół, Zemicze, Garzino, Drobnyno, Krzemieniewo, Trzebecz (wsie przyl. do m. Oszeczna), wsie: Krajkowo, Czachorowo, Pozegowo, Duszina, Podrzecze i Bodzewo (wsie przyl. do m. Gostynia) oraz kamienica w Poznaniu. Całe powyższe dobra podzielone zostały w 1462 r. pomiędzy trzech synów Macieja: Piotra, Mikołaja i Macieja. Osiecznę i Jeziorko otrzymał Mikołaj Borek-Osiecki. W 1489 r. sprzedał on 2 łany puste w J. - Elżbiecie – żonie Andrzeja Lubiatowskiego, za kwotę 70 grzywien. Elżbieta w 1491 r. odsprzedała te ziemie sposobem wyderkafu, razem z dwoma łanami os. w Łoniewie, Andrzejowi Kąkolewskiemu, za kwotę 55 zł. węgierskich. Synem Mikołaja (a wnukiem Macieja) był Andrzej, ożeniony z Małgorzatą, który w 1502 r. oprócz Jeziorka posiadał przedmieście k. Osiecznej. Miał on zmarłą wcześniej siostrę Annę; sam umarł przed 1508 r. W tymże roku siostry Barbara i Małgorzata, córki Andrzeja Lubiatowskiego, pozywały Małgorzatę Osiecką o wygnanie ich z Osiecznej i przyległych wsi. Taż Małgorzata twierdziła, że ma tam oprawę od męża, 200 złp posagu i t. wiana. Siostry Małgorzata i Barbara zapewne wygrały sprawę, albowiem „oprawa” Osieckiej nie była zbyt wielka zważywszy na rozmiar dóbr (tylko 400 złp.), a dodatkowo w ich skład wchodziły 2 młyny i wiatrak. Ponadto była tam część należąca do Andrzeja po zmarłej wcześniej siostrze Annie.
Ok. 1509 r. Barbara wyszła za Dobrogosta Jezierskiego. W 1510 r. wraz z siostrą sprzedały część dóbr Andrzejowi z Górki (1500-1551). Ciekawostką z tegoż roku jest fakt odnotowania śmierci kmiecia Adamka „który orał rolę w Jeziorku i płacił czynsz pół grzywny dla altarii w Osiecznej”. W 1515 r. siostry kwitowały miasto Osiecznę ze swojej oprawy na sołectwie we wsi Jeziorko. W kolejnych latach Osieczna i J. należały do Górków h. Łodzia. Wspomniany wyżej Andrzej Górka, był synem Łukasza i Katarzyny Świdwy-Szamotulskiej. Ożenił się on z Barbarą Kurozwęcką z Kurozwąk h. Poraj. Ich synem był Andrzej (II) Górka (1534-1583), starosta wałecki, gnieźnieński i jaworowski, ożeniony z Barbarą Herburt-Dobromilską z Felsztyna h. własnego. W 1561 r. zapisał on Barbarze Osiecznę, J. i Górkę w dożywocie. Z kolei taż postanowiła, że po jej śmierci wszystkie dobra ruchome ma dostać wierny służący, Jan Malechowski (Małachowski). W tamtym czasie w O. mieszkali jacyś Jeziorkowscy, jednak przypuszczamy, że nie mieli oni z Jeziorkami żadnego związku. Połowę Jeziorek w 1565 r. dziedzic dał wieczyście Hieronimowi Lipskiemu z Osieczny.
Po śmierci Andrzeja Górki właścicielem rozległych dóbr został jego brat Stanisław (1538-1592), ożeniony z Jadwigą Sobocką z Nowogrodu i Soboty h. Doliwa. Jako że bracia nie posiadali potomków, dobra w Osiecznej odziedziczyli siostrzeńcy, synowie Barbary Górki i Wojciecha Czarnkowskiego z Czarnkowa h. Nałęcz: Andrzej, Piotr, Jan i Stanisław. Na skutek działów z 1593 r. Andrzej, kasztelan nakielski dostał Górkę z przyległościami, Piotr – Wieleń z zamkiem i przyległościami, Stanisław – miasto Koźmin z zamkiem i przyległościami, a Jan – miasto Kurnik z zamkiem i przyległościami. O. i Jeziorki wchodziły w skład klucza góreckiego i jako takie należały do Andrzeja Czarnkowskiego. Ten wielokrotnie sprzedawał dobra wyderkafem, m.in. Wolfgangowi Schlichtingowi. Ostatecznie sprzedał O. (z wyjątkiem zamku „fortalitjum” - zwanego Dziedziniec i cekhauzu) oraz przyległe wsie, m.in. Jeziorko - Ernestowi Thoss z Lusiny (niem. Lüssen, in. Udanin). W 1611 r. Thoss sprzedał dobra Andrzejowi z Przymy Przyjemskiemu, za kwotę 70 tys. złp. W 1620 r. synowie Andrzeja: Adam Olbracht i Stanisław Przyjemscy dokonali podziału majątku, na skutek którego Osieczna z folwarkiem i młynem stała się własnością Adama Przyjemskiego, starosty kowalskiego, oboźnego koronnego. W tym samym roku zapisał on 20 tys. posagu żonie Zofii Grzymułtowskiej. Dziesięć lat później ożenił się ponownie, czyli Zofia zapewne umarła. Dzięki temu, z zapiski z 1630 r. dowiadujemy się, że Jeziorka stały się częścią folwarku miejskiego Osieczny, tzw. „folwarku Osieckiego”. Kolejną żoną Adama Przyjemskiego została Anna Grudzińska, córka Zygmunta.
Wiele lat po śmierci rodziców, w 1685 r., miasto i zamek Osiecznę, wsie Wojnowice, Grodzisko, Laniewo, Trzebinię i folwark Osiecki, Grudzińska sprzedała Adamowi z Bnina Opalińskiemu h. Łodzia, za kwotę 200 tys. florenów. Wkrótce okazało się, że została oszukana, gdyż będąc już „słabą na ciele z racji lat podeszłych i defektów swych” i nie mając rozeznania w sprawach majątkowych, przekazała dobra Opalińskiemu i jego ojcu Piotrowi, a gotówki nie otrzymała. W 1691 r. wytoczyła im proces i prawdopodobnie go wygrała, bo w 1693 r. Adam Opaliński sprzedaje „m-ko Osieczna i wsie: Łaniewo, Grodzisk, Trzebinia, Woynowice i folw. Osiecki” Janowi Franciszkowi Opalińskiemu, staroście śremskiemu, za kwotę 293 tys. złp.
Jeziorki oprócz folwarku stanowiły również sołectwo, należące do mieszczan osieckich - Linków, z nadania dziedziczki Teresy Przyjemskiej. W 1688 r. kolejny właściciel sołectwa - Jakub Lempa, kapitan królewski (ożeniony z Łucją Barankową), scedował to sołectwo na Krzysztofa Zygmunta de Kotwicz i jego małżonkę Magdalenę Elżbietę Dąbrowską. Folwark zapewne posiadał administratorów albo zarządców, jednakowoż w zapiskach nie znajdujemy na ten temat żadnych informacji. W 1698 r. po raz kolejny zmienił się właściciel folwarku Osieckiego oraz pozostałych dóbr należących do Osieczny. Od Opalińskiego nabył je za 270 tys. złp. Andrzej Mycielski h. Dołęga, chorąży poznański. Oprócz O. z przyległościami był on także właścicielem Rokosowa, Łęki i Bączylasu. Zmarł w dniu 16 lipca 1707 r. pozostawiając wdowę Mariannę (z d. Wedel-Tuczyńską) i jedenaścioro dzieci, w tym syna Józefa 1690-1734). W kolejnych latach matka ponownie wyszła za mąż, za n. im. Radońskiego, starostę inowłodzkiego. Józef Mycielski z czasem został starostą kruszwickim, a także stolnikiem wielkim koronnym. Ok. 1720 r. ożenił się z Karoliną Małachowską h. Nałęcz. Prawdopodobnie nie posiadali oni potomstwa. W 1732 r. Józef cedował jakieś sumy ze swych dóbr na Hieronima Ponińskiego, podkoniuszego koronnego, ożenionego z Konstancją Mycielską – swoją najmłodszą siostrą. Ciż Ponińscy mieli później dwóch synów: Wincentego i Jana. Z kolei najstarszą siostrą Józefa była Teresa, zamężna za Mikołaja Skoroszewskiego h. Awdaniec (1680-1729), kasztelana krzywińskiego, i (od 1722 r. aż do śmierci) przemęckiego. Mieli oni dwóch synów: Adama oraz Józefa ożenionego z Teresą Mycielską (1724-1753), a także córkę Franciszkę Annę (1720-1782), zam. za Antoniego Krzyckiego h. Kotwicz. W 1753 r. matka oficjalnie sprzedała Osiecznę Józefowi, zaś sumę 200 tys. za sprzedaży scedowała w posagu córce Franciszce. W 1754 r. Józef Skoroszewski scedował część dóbr, t.j. Wojnowice i Grodziska Wiktorowi Raczyńskiemu. Zmarł przed 1762 r., zaś dziedzicem został Adam, który wyznaczył komisarza dóbr miasta Osieczny – Antoniego Molskiego. Zapiski z tego okresu nie wspominają o folwarku miejskim i J., jedynie o „przyległościach”. Możemy więc domniemać, że przez cały czas wchodziły one w skład dóbr miasta Osieczny.
Synem Józefa i Teresy Mycielskiej był Mikołaj Skoroszewski (1740-1813), ożeniony z Teresą Goetzendorf-Grabowską z Grabowa h. Zbiświcz (1745-1778), kasztelanką elbląską. Zmarła ona mając zaledwie 34 lata, w Osiecznej, dnia 18 listopada 1778 r. i pochowana została u reformatów w O. Rok później Mikołaj ożenił się ponownie, z Józefą Gertrudą Katarzyną Sczaniecką z Łagowca h. Ossoria (1745-1806) (inf. na podst. WGM). W 1789 r. w zapiskach wreszcie pojawia się folwark Osiecki, którego dzierżawcą (wraz z Łoniewem i Trzebanią) był Wiktor Cieśliński. Wspomnieliśmy bazę prof. Minakowskiego, ponieważ w 1792 r. w regestach pojawia się trzecia żona (???) Mikołaja Skoroszewskiego, której jednakowoż w WGM nie ma. Rozwikłanie tego problemu pozostawmy genealogom, niezbitym zaś faktem jest, że w maju 1792 r. w Osiecznej urodziła się córka Mikołaja i Franciszki z Mycielskich Skoroszewskich – Józefa. Kolejnej córce, urodzonej w Czempiniu, dano imiona Nepomucena Nikodema. Dziedziczka Osiecznej – Franciszka - miała czworo rodzeństwa, w tym Weronikę zamężną za Franciszka Garczyńskiego, z którym się rozwiodła. W 1801 r. w Rawiczu szła ponownie do ołtarza, z Janem Karolem Ludwikiem von Delius, rotmistrzem wojska pruskiego. Jednym ze świadków przy tym ślubie był kolejny dziedzic Osieczny – szwagier Franciszki (mąż Joanny Mycielskiej) - Bonawentura Gajewski, starosta powidzki. Brat Bonawentury – Nepomucen – był dziedzicem miasta Rawicza, a zarazem starostą osieckim.
Skoroszewscy zapewne już wcześniej sprzedali folwark w Jeziorkach Antonowi Marschandowi, który w 1792 r. odsprzedał te dobra Friedrichowi Fenglerowi. W XIX w. Prusacy ustanowili w Jeziorkach domenę rządową, którą w 1823 r. sprzedano Theodorowi von Opitz. Zarządcami J. była m.in. polska rodzina Gajewskich. W 1842 r. od Opitza Jeziorki nabył Johann Strock. W 1875 r. majątek kupiła niemiecka rodzina Hasche. W 1885 r. Jeziorki stanowiły dominium w pow. wschowskim, o pow. 972 mórg. Były tu 3 domy z 81 m-cami, w tym 19 ewangelików i 62 katolików; 30 analfabetów. Rodzina Hasche była dobrymi gospodarzami, niestety nie posiadali oni potomstwa. Wybudowali w okolicy dom (dla chorych) św. Józefa, do którego w 1900 r. sprowadzono siostry elżbietanki. Dziedziczka Alicja zmarła w 1911 r. Dziesięć lat później dziedzic sprowadził do majątku jej siostrzeńca – Hansa von Ondarza (ur. w 1904 r.), którego usynowił, a w 1935 r. przepisał mu majątek. Po 1920 r. nazwę wsi zmieniono z „Jeziorke” na „Deutschhohe”. W 1926 r. Jeziorki wraz z folwarkiem Raduchowo miały 308 ha, w tym 240 ha ziem uprawnych, 51 ha łąk i pastwisk, 9 ha lasu, 6 ha nieużytków i 2 ha wody. W celu oszacowania podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano czysty dochód 1066 talarów. Dziedzic zmarł w 1937 r., następnie dobrami zarządzał jego przybrany syn - Hans von Ondarza-Hasche z żoną Joanną. Zmarł on w dniu 13 września 1939 r., po internowaniu przez Polaków. Dziedziczka pomimo tego faktu i toczącej się wojny sprzyjała Polakom; pozwalała ludziom na naukę religii, odprawianie mszy, a także na przedstawienia teatralne. W Jeziorkach bywał bratanek dziedzica – Henning – urodzony 17 listopada 1929 r. w Güstrow. W styczniu 1945 r. Joanna von Ondarza-Hasche wyjechała do Niemiec. Dawniejsze dobra, na mocy dekretu PKWN zostały przejęte i rozparcelowane, a na bazie pozostałości folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Zakład podlegał pod PGR Drzeczkowo, a ten z kolei pod Przedsiębiorstwo PGR w Starym Bojanowie. W 1992 r., na grób swojego stryja Hansa przyjechał gen. Henning von Ondarza. Po wojnie został on niemieckim wojskowym, później oficerem, a następnie inspektorem wojskowym w latach 1987-1991. Tym sposobem Jeziorki miały swoją chwilę chwały i na kilka dni stały się „najbezpieczniejszym miejscem w Europie”. Po 1991 r. Henning von Ondarza został dowódcą sił alianckich (NATO) w Europie Środkowej, aż do czasu przejścia na emeryturę. Po 1994 r. został mianowany łącznikiem między NATO, a polskim MON. Po ustawowej likwidacji PGR-ów, dwór przejęła AWRSP, która sprzedała budynek wraz z parkiem osobom prywatnym. W dworku urządzono obiekt hotelowo – turystyczny.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, I.H. P.A.N.
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Wikipedia.DE: https://de.wikipedia.org/wiki/Henning_von_Ondarza
Centrum Kultury w Smiglu, Jeziorki – historia: https://ck-smigiel.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=213:jeziorki-historia&catid=67&Itemid=164&lang=pl
Geoportal;
Mapster:
1755915 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P41-S23-E_LESZNO_1933.jpg
5502 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3181_Leipe_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w stylu tyrolskim, przypominający szwajcarską willę, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi NzE-SzW, fasadą skierowany na wschód z lekkim odch. południowym (EzS), murowano-szachulcowy, piętrowy z poddaszem w stylu mezzanino, nakryty dachem dwuspadowym. Wejście poprzedzone drewnianym gankiem, dźwigającym balkon osłonięty stylową ażurową konstrukcją z drewna, z trójkątnym daszkiem.
Niestety nie potrafimy określić, gdzie znajdowała się wcześniejsza siedziba właścicieli majątku w Jabłonnie. Na mapach archiwalnych występuje dość dużo potencjalnych lokalizacji, zaś dokładne ustalenia wymagają dalszych badań terenowych.

Park

Park o pow. ok. 6,5 ha z aleją dojazdową i stawem w płn. części. Teren ten przed 2. wojną światową nie stanowił zaplanowanej kompozycji przestrzennej, były to naturalne drzewostany, poprzecinane kilkoma drogami, które zachowały się do dzisiaj. Po wschodniej stronie podwórza gospodarczego znajdował się 1,5-hektarowy park lub sad, ograniczony od wschodu lokalną drogą gruntową.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011