Żakowo

Stan obecny

Stan własności: ANR
Biura, mieszkania.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1393 r., gdy Piotr (Pietrasz) z Żakowa świadczył w sprawie wójta Sasina (?) przeciwko jego siostrze. W źródłach wieś występowała również jako Żukowo, Żakowo Majus oraz Saake (niem.). W 1394 r. Halszka z Klonowca zastawiała Wielkie Żukowo za 50 grzywien Gunterowi Pradło z Bojanowa. Warunkiem było, że gdyby ktoś chciał nabyć to dziedzictwo, musiałby oddać właścicielce ów zastaw. Jeszcze w tym samym roku Pradło procesował się z Elżbietą z Klonowca, a dziedziczka Żakowa procesowała się z Janem de Crochmirz o kmiecia. Kolejna wzmianka mówi o Piotraszu (Piotrze) Żakowskim, który płacił karę za Wiszdowica i świadczył w sprawie Jana de Bielewo przeciwko Rudziwojowi. Z kolei w 1395 r. Halszka Klonowska spod Leszna prawowała się z Dzierżysławem Taczanowskim o Klonowiec i Żukowo oraz o kwotę 14 grzywien. W 1397 r. Piotr Żakowski świadczył w sprawie Jakuba Grunowskiego przeciwko Jakubowi Konarzewskiemu. Dwa lata później dokonano rozgraniczenia Goniembic, Piotrowic, Klonowca i Wielkiego Żakowa. Także w 1399 r., Wacław Drzęczkowski z Piotrem Żakowskim sądzili się o uposażenie brata Filipa. Tegoż Piotra pozwała w 1400 r. Dorota z Drzęczkowa, o trzecią część Smyczyny. Do sądu przybyła żona Piotra – Beata - która broniąc męża twierdziła, że ten nic nie posiada.
Z powyższych zapisek jasno wynika, że wieś zasadniczo dzieliła się na dwa działy – miejscowych Żakowskich i Klonowskich z Klonowa. W 1435 r. Rafał z Leszna, kasztelan przemęcki, kupił (sposobem wyderkafu) część Macieja Klonowskiego. W 2. poł. XV w. część wsi posiadali także Franciszek i Balcer Kąkolewscy, którzy jednak z czasem ją sprzedali, zaś w ich miejsce pojawili się Franciszek i Mikołaj Kuranowscy. Wielkie i Małe Żakowo na przeł.. XV i XVI w. odziedziczyli synowie Mikołaja K.: Maciej, Bartłomiej, Marcin i Wojciech zwany „Strugała”. Jeszcze w 1494 r. zapisywali oni grzywnę czynszu rocznie (od łącznej sumy 12 grz. wyd.), księdzu Maciejowi, altaryście w Krzywiniu, w kościele świętego Mikołaja. Ciż bracia w 1504 r. sporządzili ugodę działową, w efekcie której całe części dziedziczne przypadły Wojciechowi. W 1508 r. część swoich dóbr sprzedał on Maciejowi Pawłowskiemu za 50 grzywien. Mniej więcej z tego okresu pochodzą nazwy części wsi, które przetrwały aż do XIX w.: pole „Okrąglik” (Okrąglecz), łąki „Wach” i „Ostrowy”, część leśna „Dudki” i wzgórze „Góra zamkowa”. Z XVI – wiecznych ciekawostek geograficznych warto wspomnieć strugę która płynęła pomiędzy Klonowcem a Goniębicami, jezioro „Kiełpiny” w W. Żakowie i zdrój (źródło) w M. Żakowie. Te ostatnie, w 1511 r. Bartłomiej Żakowski sprzedał Maciejowi Pawłowskiemu. Dziesięć lat później tenże Bartłomiej sprzedał 1,5 łanu Janowi Witosławskiemu. Takich „drobnych” transakcji Żakowscy dokonywali sporo, zaś jedną z ważniejszych była sprzedaż części wsi (ok. 1540-50) Jakubowi Kuranowskiemu. W 1564 r. Jakub Kuranowski i Pawłowscy płacili daniny biskupom poznańskim od 3 łanów osiadłych - 1 florena i 6 fertonów. Z kolei Piotr i Mikołaj Pawłowscy mieli w 1580 r. na swoim dziale półtora łanu osiadłego i 15 owiec. Kuranowscy i ich potomkowie siedzieli we wsi dość długo, bo do ok. 1620 r. kiedy to sprzedali Żakowo najpierw Jonasowi Schlichtingowi, zaś ten Strachowskim którzy scedowali oba Żakowa na Hieronima Radomickiego h. Kotwicz, wojewodę inowrocławskiego, starostę wschowskiego, etc. W 1646 r. starosta dał swoje dobra wraz z częścią Żakowa swemu synowi – Marcinowi, ożenionemu z Katarzyną Opalińską h. Łodzia. Marcin miał na dobrach spore długi, z powodu których jego brat Kazimierz w 1664 r. musiał sprzedać dobra. Posiadaczem części Ż. został Piotr Przyjemski, kasztelan śremski. Części, ponieważ pozostałą połowę wsi trzymali (dzierżawili) od kilkunastu lat Karśniccy. W 1682 r. Mikołaj Karśnicki, syn Piotra sprzedał majątek Franciszkowi z Tworzyjanic, za sumę 10,5 tys. złp. W 1700 r. wieś należała w części do Piotra K., zaś w części do Franciszka Tw., który w 1701 r. sprzedał je Koźmińskiemu piszącemu się z Iwanowic, miecznikowi kaliskiemu. Karśniccy i Tworzyjańscy z czasem opuścili wieś, a w poł. XVIII w. jej dziedzicem był Ignacy Koźmiński h. Poraj, starosta wschowski, podkomorzy królewski, zmarły w 1757 r. Z żoną Marianną z Sapiehów mieli oni trzy córki, z których Ż. dostała Ludwika, zamężna za Ksawerego Sokolnickiego h. Nowina, a następnie za Makarego Ostroróg-Gorzeńskiego h. Nałęcz. W 1782 r., gdy była już w separacji z Sokolnickim, sprzedała Radomicko, Żakowo, Smolno i Wydrowo (w tow. Jana Turny h. własnego / Kotwice, stolnika kaliskiego) Augustynowi Gorzeńskiemu (1743-1816), synowi Antoniego, ożenionemu z Aleksandrą Nep. Eufrazją Skórzewską h. Drogosław. Augustyn miał później drugą żonę, nas jednak interesuje jego siostra – Kordula (1737-1816), której przekazano dobra po jej ślubie z Janem Turno. Tenże Jan, pod koniec XVIII w. był także generał-majorem wojsk koronnych, posiadał też dobra Goniembice, gdzie w 1794 r. odbył się ślub jego córki Katarzyny i Antoniego Onufrego Skarżyńskiego h. Bończa (1767-1824), syna Pawła. Z tego związku pochodziła córka Teresa, zamężna za Ignacego Wawrzyńca Rocha-Lipskiego h. Grabie, a następnie za Leona Pstrokońskiego z Bużenina h. Poraj. W 1804 r. Skarżyński ożenił się ponownie, z Karoliną Florentyną Teklą Nieżychowską h. Pomian, z którą mieli pięcioro dzieci: Kordulę zamężną za Wilkońskiego, Michała Szymona ożenionego z Delfiną Lubowiecką, Adama ożenionego z Pauliną Gorzeńską, Rozalię zamężną za Błociszewskiego oraz Antoniego Nepomucena ożenionego z Józefą Biegańską. Antoni Skarżyński miał (z nieznanej matki) brata przyrodniego Franciszka Ksawerego, który trzymał Żakowo w latach 30. XIX w. W lutym 1935 r. w Ż. umarła jego żona Antonina z Cieślińskich. Sam dziedzic (52 l.) zmarł nagle, niedługo później, w listopadzie tego samego roku, pozostawiając 3 córki i syna. Goniembice i Żakowo dostała w 1836 r. Apolonia zamężna za Hipolita Szczawińskiego h. Prawdzic (1812-1893). Jej siostry to: Kordula zam. za Edmunda Krynkowskiego h. Ogończyk i Marianna zamężna za Rajmunda Szczawińskiego h. Prawdzic (1822-1895). Ze związku Hipolita i Apolonii pochodziły dzieci: Wladysław Alojzy (1837-1837), Stefania Eufemia, Weronika Anna Apolonia, Zdzisław Izydor (1842-1874) i Weronika. Nie wiemy, które z dzieci trzymało Żakowo w poł. XIX w., natomiast na pewno mieszkał tu jeszcze brat Korduli (wspomniany wyżej syn Antoniego) – Michał Szymon Skarżyński (1807-1887). Miał on z Lubowiecką dwie córki: Marię zam. za Aleksandra Krusensterna i Annę zam. za Gustawa Węgleńskiego h. Szreniawa. W 2. poł. XIX w. Skarżyńscy zapewne sprzedali majątek, zaś kolejnym dziedzicem Ż. został Bronisław Cioromski, syn (?) Józefa Teodora, ożeniony z Wandą Jaraczewską h. Zaremba. W czerwcu 1857 r. w Żakowie urodził się ich syn Roman Józef Izydor. W 2. poł. XIX w. w skład majątku Cioromskich wchodziły dobra rycerskie: Wyciążkowo, Goniembice, Klonowiec i Żukowo. Byli oni także patronami kościoła w Goniembicach. Ojciec (?) Bronisława - Józef Teodor Cioromski - zmarł w Lesznie 28 listopada 1865 r. Z jego związku z Bertą Pauliną Stoch pochodzili (też ?) synowie: Maksymilian (1843-1920) i Hipolit (1852-1928). W 1876 r. Cioromscy sprzedali 1500-morgowe Żakowo, Stefanowi hr. Dąmbskiemu h. Godziemba, synowi Gustawa i Leokadii.
W 1885 r. na Żakowo składała się wieś gospodarcza i wieś dworska. Część wiejska posiadała 17 dymów i 120 m-ców oraz 121 ha obszaru. Parafia i szkoła katolicka znajdowały się w Goniembicach (Golembitz), szkoła ewangelicka w Wyciążkowie. Część dworska miała 383 ha obszaru, 8 dymów i 109 m-ców, w tym 5 ewangelików. Czysty dochód gruntowy wynosił 4123 marek.
Stefan hr. Dąmbski (1845-1899) ożeniony był z Zofią Czarnecką h. Prus (III) (1852-1923). Był on budowniczym opisywanego pałacu; zmarł w Żakowie dnia 7 września 1899 r. Mieli z Zofią syna Mieczysława (1873-1927), ożenionego z Anielą Mieczkowską h. Bończa. Tu pragniemy zauważyć, że Stefan był jedynym mężem Czarneckiej, tak więc nie mogła ona mieć w 1898 r. męża Antoniego D. Tym sposobem wszystkie informacje z „Majątków Wielkopolski” pani Magdaleny Jarzewicz możemy włożyć miedzy bajki i poprzestać na stwierdzeniu, że prawdopodobnie ok. 1908 r. Żakowo przejęła (kupiła) pruska Komisja Kolonizacyjna. Dobra zostały rozparcelowane, zaś na gruntach majątku utworzono mniejsze gospodarstwa, na które sprowadzono kolonistów niemieckich. Z pozostałej części wsi w okresie międzywojennym utworzono gminę wiejską Żakowo Nowe. W 1926 r. wieś ta leżała w pow. Leszno i miała 153 mieszkańców. Był tu sklep kolonialny J. Chwirota i kuźnia A. Rybakowskiego. W latach 2. wojny światowej wieś nosiła nazwę Saake. Po wojnie na bazie pozostałości folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, rozwiązane ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Obiekt przejęła AWRSP, przekształcona później w ANR. W 2012 r. pałac został wyremontowany i służy jako biura spółki oraz mieszkania.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, I.H. P.A.N.
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Geoportal;
Mapster:
6706 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945
- plik mapy: 4065_Lipe_1940.jpg
6705 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
plik mapy: 4065_Leipe_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór eklektyczny, który z racji tego że jest piętrowy i ma wieloosiową fasadę powinien być raczej określany pałacem. Budynek piętrowy, podpiwniczony, usytuowany pośrodku parku, wzniesiony na planie nierównomiernego prostokąta w dłuższej osi N-S. fasadą skierowany na wschód, gdzie na osi wejścia niegdyś znajdowało się przejście po moście, prowadzące na podwórze gospodarcze. Na osi wejścia elewacji ogrodowej, w bok odchodziła aleja dzieląca park na cz. północną i płd., z mostkiem nad płynącym tu kanałem.
Budynek wprawdzie stanowi zwartą bryłę, jednak można w nim wyróżnić trzy zasadnicze części: 1) szerszą od północy z dostawioną wieżą (na rzucie oktagonu) pośrodku północnej ściany szczytowej, 2) korpus z ryzalitem od zachodu i tarasem od wschodu oraz 3) - niższą częścią od południa – również z wieżą, ale tym razem umieszczoną w płd.-zachodnim narożniku budowli. Części: 1. i 2. w zwieńczeniu fasady posiadają ozdobne trójkątne szczyty ze sterczynami.
Wejścia do budynku znajdują się w: ryzalicie od frontu, poprzedzone szerokimi schodami; północnej wieży – od str. zachodniej i wyjście na taras w elewacji ogrodowej, na który prowadzą schody. Wieża północna różni się od południowej dodatkowo tym, że ostatnia kondygnacja (umieszczona w baniastym hełmie) posiada okienka.

Park

Park z k. XIX w. o pow. 5,4 ha, zachowany w dawnych granicach. Niegdyś podzielony na część naturalistyczną od zachodu, przechodzącą niżej na płd. w część ozdobną. Ta połowa parku przecięta była aleją biegnącą z północy na płd. do sadu, który stanowił zarazem południową część całego założenia. Kompozycja cz. zachodniej całkowicie różniła się od cz. wschodniej, przylegającej do dworu; tam aleje miały kształt owalny i otaczały ozdobne boskiety i grupy drzew i krzewów. Opisywane części parku przedzielone były – jak granicą - ciekiem wodnym, który od północy dochodził do stawu w płd. części parku. Stamtąd drugi ciek płynął po wschodniej stronie dworu na północ - do drugiego stawu w płn.-wschodniej cz. założenia, znajdującego się tuż przy podwórzu gospodarczym. Poglądowo dołączamy mapkę archiwalną z 1940 r.

Inne

Wozownia.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011