Stary Gród

Stan obecny

Własność JST. Mieszkania.

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w.
Stary Gród to wieś leżąca na lewym brzegu Orli, w odległości 7,5 km na płn. zachód od Krotoszyna. W późnym średniowieczu istniał tu gród będący ośrodkiem kasztelanii, leżący przy trakcie handlowym z Torunia do Wrocławia, przebiegającym przez Inowrocław, Kwieciszewo, Pyzdry i Mielicz. Miejscowość znana była raczej pod nazwą Starygród albo Starogród. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1232 r., kiedy to kasztelanem starogrodzkim był Niestąp. Kolejnymi byli: Jarosz w 1244 r., Marcin w 1263 r., Sykstus w 1265 r., Wacław w 1271 r., Janusz Dryja ze Starczanowa w latach 1352-65 i Mikołaj z Nojewa i Bytynia w latach 1378-99. W 1234 r. Starygród znalazł się na terenach zajętych przez Henryka Brodatego podczas jego wyprawy na Wielkopolskę. Władysław Odonicz został zmuszony do oddania księciu - watażce terenów położonych na płd. od Warty, w tym Poznania i Kalisza. Podczas ugody uczyniono zastrzeżenie, że jeżeli Henryk złamie postanowienia traktatu - odda Starygród kościołowi poznańskiemu. Odonicz musiał ustąpić przed znacznie większymi siłami księcia, udało mu się tylko podstępnie odzyskać gród w Śremie. Zmuszony został do nadania klasztorowi henrykowskiemu licznych posiadłości, a jednocześnie Henryk stał się także (po wrocławskim, opolskim, etc) księciem kaliskim. Nadania te potwierdził w 1252 r. król Przemysław I.
Syn Odonicza - Bolesław, w 1258 r. wśród dóbr klasztoru wymieniał Starygród i okoliczne wsie, karczmy, myto i wolne targi, zaś cztery lata później nadał posiadłościom leżącym w kasztelanii starogrodzkiej te same przywileje, jakie obowiązywały poddanych kościołów gnieźnieńskiego i poznańskiego. W 1279 r. w zapiskach występuje Świętomir, syn Bożna, łowczy starogrodzki. W kolejnych latach Starygród przeszedł w ręce benedyktynów lubińskich. Ci w 1412 r. sprzedali dobra (za 650 grzywien) Mikołajowi z Lubiatowa, podstolemu poznańskiemu, pod warunkiem, że ich uwolni od nagabywań synów dziedzica Jerki.
Potomkowie tegoż Jerki nazwali się Starogrodzkimi. W poł. XV w. znany był Jan, który w 1447 r. zapisywał 200 grzywien posagu i 100 grz. wiana swej żonie Katarzynie. Następnie występowało tu rodzeństwo (dzieci Marcina Wiaczyńskiego): Stanisław (1462), Bogumił i Małgorzata, żona Wojciecha Brzostowskiego, która w 1488 r. toczyła spory z Piotrem Jutroskim o swoje wiano na S. W 1471 r. Stanisław zapisywał po 250 grzywien posagu i wiana żonie Małgorzacie. Ich córkami były Anna zamężna za Marcina Drzewieckiego i Małgorzata, zam. za Wojciecha Mycielskiego. W 1499 r. pozywał je ksiądz Wincenty, kanonik gnieźnieński, wraz z bratem Andrzejem Łagiewniccy. W 1507 r. Starygród przeszedł w ręce Mikołaja Kobylińskiego, dziedzica Kobylina, posiadacza Rembiechowa i Chwalenic. Na połowie tych dóbr oprawił on 300 grzywien posagu żonie Katarzynie Grodzieńskiej. Ich córka Agnieszka wyszła za Jerzego Konarskiego, który otrzymał S. w wianie. Konarski w 1532 r. otrzymał starostwo w Iłzy, był ponadto kasztelanem kaliskim i pod koniec życia międzyczeckim. W S. występuje jeszcze w 1558 r. W tym okresie do wsi należał młyn o nazwie Ryczywół na Orli, ponadto karczma, a do karczmarza należał 1 łan ziemi uprawnej. We wsi był także kościół p.w. Matki Boskiej Śnieżnej, być może wybudowany przez Konarskiego? Księgi parafialne zaczęto w nim prowadzić w 1640 r. Pomiędzy 1641 a 1683 r. przy kościele istniała szkoła.
Konarscy mieli synów: Adama, biskupa poznańskiego i Jana, podkomorzego poznańskiego, a później kasztelana kaliskiego. W 1558 r. ojciec Jerzy zapisywał przyszłej żonie Jana - Annie Opalińskiej - po 9 tys. złp. posagu i wiana. W 1578 r. we wsi S. Jana Konarskiego było 6 śladów osiadłych, 6 zagrodników i 2 komorników. Jego drugą żoną została Katarzyna Grudzińska. Zmarł ok. 1583 r. a wdowa wyszła później za Wojciecha Sobieskiego.
Na pocz. lat 80. XVI w. Konarski puścił Starygród oraz 4 kmieci z Dzierżanowa w zastaw. Tym sposobem właścicielem S. został Joachim G. a następnie Janusz i jego synowie: Jan i Zygmunt Grudzińscy. Z ich rąk Starygród koniecznie starał się wyrwać Jan Żychliński, który procesował się z wdową po Żychlińskim w latach 1603-4., jednakowoż niczego nie wskórał. Kobylin i Starygród bezdyskusyjnie należał do Katarzyny, "pani wiennej" i "dożywotniczki" dóbr. Jednak coś tu zaszło w 1618 r., bo w zapiskach odnotowano, że wieś Starygród nie zapłaciła 3 złp. i 19 groszy podatków, pojawiła się też, ni stąd ni zowąd, pani Zofia Sieniuta, ponadto znów do dóbr intromitował osobnik nie związany ze spadkobiercami - Wojciech Jastrzębski.
Dopiero dziewięć lat później Katarzyna Grudzińska wraz z bratem Stefanem ostatecznie "uwolnili" Kobylin, Starygród, Jutrosin i in. na rzecz Abrahama Sieniuty, od tej pory oficjalnego posesora dóbr. W 1640 r. jego syn Piotr sprzedał Starygród Wojciechowi Zdzarowskiemu z Kuklinowa. Trudno powiedzieć, czy Zdzarowski wybudował dwór we wsi, w każdym razie w 1650 r. w zapiskach znajdujemy jego sługę Stefana Zagórskiego z żoną Anną Sicikowską, którym urodziła się córeczka Barbara. Wzmiankowana jest też córka dziedzica Zofia, natomiast nic nie wiadomo o matce, więc sądzimy że dziedzic mógł być już wówczas (1651) wdowcem. Przed wybuchem 2. wojny szwedzkiej (1655) we wsi było 9 kmieci, z których ani jeden nie ostał się do pocz. XVIII w. Ich ziemie zostały włączone do folwarku. W 1668 r. poświęcony został nowy kościół, wybudowany przez Zdzarowskiego. W kościele tym znalazły się dwa portrety Barbary Cielęckiej z Kuklinowa oraz sama Cielęcka, którą pochowano tu w 1671 r. Cielęccy byli wówczas posesorami Starogrodu. W 1673 r. właścicielem wsi został Stanisław Andrzej Wierusz-Walknowski h. Wieruszowa, ożeniony z Dorotą Zawadzką h. Wczele. W S. rodzili się ich synowie: Władysław (1673), Aleksander Hiacynt (1675). W tym samym roku siostra dziedzica - Ewa - wyszła za Stanisława Bartochowskiego. Rok później dziedzicowi urodziły się bliźniaki: Tomasz Ignacy i Wiktor Antoni. Ojcami chrzestnymi chłopców byli towarzysze kopijnicy z chorągwi Wiśniowieckiego, wojewody łuckiego: Nikodem Sielnicki i Antoni Jabłoński. Później urodziło się jeszcze sześcioro dzieci dziedziców: Marianna (1679), Jan Józef (1681), Michał, Rafał (1684), Zofia (1685) i Petronella Jadwiga (1686). W międzyczasie metamorfozie uległo nazwisko dziedziców, którzy stali się "Walichnowskimi", a także pojawił się wątek poboczny w postaci jakichś sum, które wisiały na posiadłości jeszcze po wdowie Teresie Bnińskiej (po Krzysztofie Sieniucie) oraz ksiądz Bogusław Leszczyński z bratem Rafałem. Jakim cudem stali się oni współposiadaczami dóbr nie wiemy, natomiast w 1690 r. sprzedali te swoje części Walknowskiemu.
Oficjalnym następcą po ojcu został Antoni W., który w 1707 r. sprzedał S., Dzierżanów oraz Lipowiec swemu bratu Janowi Józefowi. Sprzedaż tę zaakceptowali bracia Rafał i ks. Władysław W-scy. W 1708 r. bracia dokonali podziału dóbr, a dział starogrodzki, czyli Starygród, Dzierżanów, Lipowiec i młyn Ryczywół dostał Jan Walknowski. W 1711 r. przez okolice przeszła zaraza, która zabrała ponad połowę mieszkańców wsi, umarł też (w Kuklinowie) Rafał Walknowski, pochowany w S. dnia 29 kwietnia t.r.
Żoną dziedzica została Krystyna Molska, córka Wojciecha i Zofii Kęszyckiej. W międzyczasie jej teściowa wyszła 2-o v. za Piotra z Iwanowic Koźmińskiego. W 1714 r. Jan zapisał Krystynie 4360 złp. posagu. OK. 1720 r. sprzedał majątek Stanisławowi Umińskiemu, kasztelanowi z Krzywinia, ożenionemu z Anną Gzowską. Ten zmarł 1 kwietnia 1737 r. i pochowany został u bernardynów w Kobylinie (w klasztorze odbudowanym po zniszczeniu w czasie "potopu" szwedzkiego). Miał z Anną synów: Józefa, kapłana luterańskiego w konwencie kaliskim, Marcina i Antoniego. Z tychże dobra odziedziczył Marcin Umiński, lecz jeszcze w tym samym roku umarł, po czym majątek wrócił do braci, z wyjątkiem młynarza Andrzeja z S., którego dali swemu kuzynowi - Władysławowi Umińskiemu.
Wdowa po Marcinie - Eleonora Gorzyńska była posesorką dóbr, wyszła za Kazimierza Sokolnickiego h. Nowina, jednak zmarła przy połogu w roku 1741. Później Kazimierz ożenił się z Katarzyną Walknowską. W Starogrodzie rodziły się ich dzieci: Józefa Franciszka (1745), Paweł Benedykt (1746), Kunegunda (1747), Jadwiga Teresa (1750), Jan Nepomucen Torpet Kazimierz (1753), Marianna Katarzyna (1755), Leon Dymitr Djonizy (1756). W zw. z obfitością potomstwa, około 1755 r. dziedzic w końcu postanowił wybudować nowy dwór. Już w 1756 r. w budynku urodziła się Józefa - córka administratorów Grocholskich, zaś rok później miał miejsce ślub Marianny Walknowskiej z Franciszkiem Kożuchowskim. W 1769 r. w S. administrator dóbr Jan Gadzicki ożenił się z Wiktorią Kawiecką.
Majątek po Kazimierzu Walknowskim odziedziczył syn Paweł, ożeniony z Antoniną Budziszewską h. Ostoja. W Starogrodzie rodziły się ich dzieci: Katarzyna Nimfa Salomea (1773), Maria Tekla (1775), Franciszka Brygitta (1776) i Łukasz Florentyn (1777). Z okazji narodzin pierwszego syna Paweł Sokolnicki kazał podmurować i upiększyć miejscowy kościół. Rok później urodził się jeszcze Jan Mikołaj Euzebiusz, następnie Jan Chryzostom Polikarp (1780), Katarzyna Małgorzata (1781), Małgorzata (1782), bezimienne dziecko zmarłe przy porodzie (1783), Marianna (1784), Antoni Paweł (1786) i Mikołaj Tolentinno Gorgonim Józef, ur. dnia 9 września 1787 r.
Dziedziczka Antonina zmarła na suchoty, dnia 12 grudnia 1792 r. Rok później córka Tekla wyszła w S. za Ludwika Chłapowskiego, dziedzica Gościejewa.
Na pocz. XIX w. kościół był w stanie zbliżającym się do ruiny, a w 1804 r. został odbudowany przez Pawła Sokolnickiego. Rok później dziedzic zmarł, po czym rodzina postanowiła sprzedać majątek. W 1806 r. właścicielem wsi był już Franciszek Pruski h. Doliwa, ożeniony z Katarzyną Rudnicką h. Jastrzębiec. W 1808 r. ich córka Ludwika wyszła w Starogrodzie za Romana Bronikowskiego h. Ostoja. W listopadzie tego samego roku zmarł dziedzic, którego pochowano w miejscowym kościele. Właścicielką S. do swojej śmierci w 1839 r. była wdowa Katarzyna. Mieli z Franciszkiem (oprócz w. wspomnianej Ludwiki) jeszcze sześcioro dzieci. Po śmierci matki właścicielką S. była Ludwika z mężem. Mieli oni troje dzieci, w tym syna Alojzego (1809-1876). Ten z drugą żoną Emilią Rożnowską byli później dziedzicami Węgierskiego.
W poł. XIX w. dziedzicem S. został Aleksander Mielżyński h. Nowina, który w 1850 r. wybudował na kościele nową wieżę, w miejsce zniszczonej przez uderzenie pioruna. Po nim dobra przeszły w ręce Franciszka Chełkowskiego h. Ostoja, ożenionego z Felicją Wężyk h. Wąż. W 1868 r. w St. urodził się ich syn Józef Feliks Stefan. W 1875 r. na licytacji w Krotoszynie Chełkowski dokupił wieś Czarny Sad, za kwotę 83,4 tys. talarów.
W 1888 r. Starygród tworzył okręg dworski z Wrzoskami, na terenie którego znajdowało się 10 domów ze 184 m-cami, w tym 171 katolików i 13 protestantów. Dobra liczyły 431 ha, w tym 376 ha ziemi uprawnej i 21 ha łąk. Gospodarstwo Franciszka Chełkowskiego specjalizowało się w hodowli bydła Simmenthal, nierogaciny Yorkshire, owiec rasy Negretti oraz koni trakeńskich (?). Starygród był siedzibą parafii do której należały: Franków, Kuklinów, Rojewo, Romanów, Suchy Las i Wrzoski. Przy kościele znajdowała się szkoła parafialna. Pod koniec XIX w. obok parku znajdował się wysoki kopiec, na którym wg tradycji miało tu stać dawne zamczysko.
Dnia 9 października 1892 r. Franciszek i Felicja Chełkowscy obchodzili w Starymgrodzie srebrne wesele. Dziedzic zmarł rok później, dnia 6 kwietnia 1893 r., a we wspomnieniu pośmiertnym czytamy: ..."w 1860 skończył gimnazjum w Ostrowie. Żonaty w 1867 z Felicją Wężykówną z Mroczenia, z którą w zeszłym roku obch. srebrne wes. Po ojcu Starygród, sam nabył Dzierżanów, Lipówiec, Czarnysad, który później sprzedał przyjacielowi Choćłowskiemu."
Józef Chełkowski w 1898 r. ożenił się z Marią Donimirską h. Brochwicz. Mieli czternaścioro dzieci: Franciszka (1899-1939), Jana (1900-1903), Szczęsnego (1901-1977), Bogumiłę Marię Zofię, Wandę, Zofię, Wojciecha (1908-1983), Mariana Krzysztofa (1909-1994), Stanisława (1910-1920), Michała (1912-2003), Janinę, Halinę, Edmunda Dersława (1920-1939) oraz Andrzeja (1922-2009).
W 1926 r. dobra pod zarządem Józefa Chełkowskiego miały 465 ha, w tym 407 ha ziemi uprawnej, 50 ha łąk i pastwisk, 3 ha lasu, 4 ha nieużytków i 1 ha wody. Majątek posiadał własną mleczarnię, a do podatku gruntowego wykazywano 1531 talarów tzw. "czystego dochodu". W 1930 r. wieś stanowiła obszar dworski w pow. koźmińskim i miała 217 m-ców. We wsi znajdowało się także Kółko Rolnicze i kuźnia W. Jędrzejczaka. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Altgarten. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11825286 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_(2419)_Bosatschin_nnv8xdv_BN_Sygn.ZZK_S-4_136_A.jpg
6804 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_Bozacin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta w osi W-E, fasadą skierowany na południe, podpiwniczony, parterowy i nakryty dwuspadowym dachem z użytkowym poddaszem doświetlonym facjatkami. Pośrodku 13-osiowej fasady wejście poprzedzone werandą, nad którym wznosi się trójosiowa wystawka zwieńczona trójkątnym frontonem. Od str. zachodniej przybudówka, w której niegdyś znajdowała się oranżeria.

Park

Park z poł. XIX w. o pow. 4,05 ha, zachowany w dawnych granicach. Część ozdobna parku znajdowała się jedynie na niewielkim obszarze po płd. stronie dworu i miała ok. 0,9 ha. Cała pozostała część wschodnia stanowiła sady owocowe. Na terenie parku pozostałości starodrzewu z okazami lip drobnolistnych i dębów szypułkowych.

Inne

We wsi: Kościół, drewn. o konstrukcji zrębowej, 1668 r., par. p.w. Oczyszczenia NMP.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011