Łagiewniki

Stan obecny

Pałac w dobrym stanie.
Aktualny status własności - nieznany.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Łagiewniki to wieś leżąca 4 km na północ od Kobylina. Jej nazwa była bardzo popularna w późnośredniowiecznej Polsce, a brała się od mieszkających w osadzie łagiewników - wyrobników naczyń do przenoszenia wody, tzw. "łagwi", zazwyczaj wykonanych z drewna albo ze skóry. Na pocz. XV w. właścicielem Ł. i Starkowca był Pakosz z żoną Dorotą, następnie w 1443 r. Wyszota, dziedzic wsi "Lakyewniki". W tymże roku zapisywał on żonie swej Agnieszce (z Lubiechowa) po 700 grzywien posagu alias wiana. Nabył też od niejakiej Bienki Ruskowej 2 łany puste z łąkami i lasami w Wyganowie. W 1469 r. zapisywał 6 grzywien rocznego czynszu Trojanowi z Wydzierzewic.
Dziedzice posługiwali się nazwiskiem Starkowieckich, pieczętowali zaś herbem Łodzia. Wyszota St. miał z Agnieszką trzech (?) synów: Stanisława oraz Bernarda i Mikołaja, którzy w 1489 r. sprzedali "cały brzeg w Starkówcu,... koło granicy Górki, zw. Wierzbowiec" - Mikołajowi Góreckiemu. W zapisce chodziło zapewne o ziemie na brzegu bezimiennej rzeczki, która w Kobylinie wpada do Rdęcy. W 1493 r. okazało się, że panowie Starkowieccy mieli też 3 siostry: Jadwigę, Małgorzatę i Katarzynę. Taż Jadwiga pozywała Bernarda o wydanie jej posagu, który miała zapisany od ojca. Z kolei Bernard z żoną Katarzyną mieli sześcioro dzieci: Jana, Franciszka, Annę, Agnieszkę, Klarę i Dorotę. W 1523 r. Stanisław S. sprzedał Janowi Kromolickiemu za 50 zł. węg. "3 łany roli osiadłej we wsi Łagiewniki w pow. pyzdrskim, na których mieszkają trzej kmiecie płacący każdy po 1 grzywnie czynszu rocznego". W 1537 r. Franciszek S. zapisał na swoich dobrach po 200 złp. posagu i wiana swej żonie Barbarze Pierzchleńskiej.
W 1543 r. gen. Jerzy Konarski, kasztelan międzyrzecki, dał Franciszkowi wolne pastwiska we wsi Dzierżanowo, prawo wyrębu drzewa budulcowego i opałowego w lasach D., w zamian za prawo do dożywotniej renty z Rzemiechowa. Ponadto zapisał na swoim mieście Kobylin po 7 grzywien czynszu rocznie, od łącznej sumy 100 grzywien, dla prezbitera kościoła parafialnego w Kobylinie. Dziedzic, nie chcąc być gorszym, zapisał w 1546 r. podobny czynsz na S., Łagiewnikach i Rzemiechowie - mansjonarzom kościoła paraf. w Kościanie. Synem Franciszka był Jan S., który w 1555 r. na poł. dóbr zapisywał po 350 złp. posagu i wiana swej żonie Annie Włościejewskiej, córce Wawrzyńca. Stryjem tejże panny był Maciej Górski z Miłosławia, starosta wschowski, zaś jej ojciec był posiadaczem licznych dóbr w pow. kościańskim. Franciszek St. zmarł ok. 1561 r., a kasztelan kaliski Jerzy Konarski ponowił wówczas swój zapis z 1543 r. (ten o pastwiskach i drewnie), dla jego syna Jana.
Jan i Anna Starkowieccy mieli syna Wawrzyńca, którego pierwszą żoną była Zofia Ruszkowska; miał z nią syna Macieja (ur. w 1585 r.). W 1595 r. zapisywał posag 3400 złp. kolejnej żonie - Elżbiecie Kiełczewskiej h. Pomian. Maciej Starkowiecki w 1646 r. dał majątek swemu synowi Andrzejowi, który był sekretarzem królewskim. Z kolei drugi syn, Piotr, był tłumaczem na dworze królewskim, języków tureckiego, perskiego i scytyjskiego. Dostawał co kwartał pensję 200 talarów z komory królewskiej we Włocławku.
Andrzej St. w 1654 r. zapisywał po 33,5 tys. złp. posagu i wiana swej żonie Katarzynie Smoszewskiej. Był on później kasztelanem kamieńskim, a także deputowanym komisarzem do wojsk cesarskich. Bez większych szkód przetrwał w swoich dobrach "potop" szwedzki, a w 1660 r. podwyższył o 10 tys. florenów zapis posagu i wiana dla żony. Zmarł zaledwie rok później, zaś wdowa wydzierżawiła majątek Andrzejowi Chudzińskiemu.
Starkowieccy mieli dwóch synów: Stanisława, księdza - kanonika w kolegiacie kaliskiej i Macieja, którzy w 1673 r. wydzierżawili dobra Annie ze Starkowca, wdowie po Hiacyncie Mieszkowskim. Po śmierci brata w 1677 r., Stanisław sprzedał majątek, czyli Starkówiec, Targoszyce, Łagiewniki, Rzemiechowi i Poradowo - Hieronimowi Naramowskiemu, synowi Jerzego i Barbary Pruszak-Bieniewskiej. Siedem lat później Naramowski sprzedał te dobra Kazimierzowi Skórzewskiemu, ożenionemu z Zofią Naramowską. Kolejny dziedzic zmarł przed 1694 r., zaś wdowa sprzedała dobra na wyderkaf (na 3 lata) Annie z Rokosowskich Nieżychowskiej. W 1698 r. wraz ze swoimi dziećmi: Krzysztofem, Melchiorem, Konstancją, Krystyną, Marianną i Katarzyną, sprzedała majątek Joannie Karnkowskiej h. Junosza, wdowie po Franciszku Wilkońskim h. Odrowąż. W jednej z zapisek z 1700 r. epizodycznie pojawia się Stanisław Wierusz-Walknowski, który jednakowoż szybko odsprzedaje dobra synom Joanny i Kazimierza, czyli Krzysztofowi i Melchiorowi Skórzewskim. Z czasem dziedzicem Ł. i S. został tylko Krzysztof, zaś Melchior rządził w swojej majętności Psary.
W 1718 r. właścicielem majątku został Jan Borzymowski. Przez kolejne dziesięciolecia ciągnęły się sprawy sądowe, cesje i spadki pomiędzy Borzymowskim a Skórzewskimi, aż w 1741 r. nabył wieś Wojciech Radoński, syn Antoniego, starosty stawiszyńskiego. Nie był to wcale koniec sporów, bo 1759 r. tegoż pozywała Katarzyna Skórzewska (siostra Krzysztofa - przyp.). Niedługo później coś się jednak stało z Radońskim, bo właścicielami okazali się być młodsi bracia Jana Borzymowskiego: Karol i Władysław, którzy w 1763 r. sprzedali Łagiewniki i Starkówiec kapitanowi Władysławowi Wyganowskiemu i Przespolewskiej, wdowie po Józefie Wyganowskim oraz ich dzieciom. Aby rozsądzić spory pomiędzy wszystkimi chętnymi do dóbr, w latach 1773-75 sejm RP wyznaczył specjalną komisję.
W 1780 r. dziedzicem St. i Łagiewnik był syn Józefa - Paweł Wyganowski (1756-1826), ożeniony z Marianną Wilczyńską (1761-1809). Prawdopodobnie miał on drugą żonę, Franciszkę. Po Wyganowskich, ok. 1820 r. właścicielem Ł. i St. został Franciszek Przyłuski (ur. w 1800 r., brat arcybiskupa Przyłuskiego). Przyłuski w 1819 r. ożenił się z Praksedą Godlewską ze Staregogrodu, a w 1821 r. urodziła się ich córka Wiktoria Eleonora Joanna. Około 1820 r. we wsi wybudowano dwór, wzmiankowany z okazji śmierci 5 miesięcznej Balbiny, córki posesora Łagiewnik - Ludwika Brodowskiego.
Kolejnymi dziećmi Przyłuskich byli: Józef, Władysław Prosper (1823), Kazimierz Paschalis (1825), Emilia Agnieszka Kunegunda (1827) i Antoni Stanisław (1828). Dziedzic Franciszek P. zmarł dnia 6 października 1847 r. Rok później umarł także jego syn Józef. Tak więc dobra starkowieckie w poł. XIX w. przypadły Antoniemu P. Ożenił się on z Joanną Sawicką, z którą mieli dzieci: Franciszka (ur. 1867), Ludwikę (ur. 1869) i Antoniego (ur. 1874). W 1872 r. Ł. miały 1562 morgi, a czysty dochód gruntowy wynosił 1615 talarów. Oficjalnym dziedzicem Łagiewnik był Antoni (wg Niemców "von") Przyłuski.
W 1885 r. Łagiewniki stanowiły wieś i dominium w pow. krotoszyńskim i gminie Starkowiec. We wsi znajdowało się 26 domów ze 168 m-cami, w tym 124 katolików i 44 ewangelików; 42 analfabetów. Na terenie domenalnym było 14 domów ze 137 m-cami. Majątek miał 1598 mórg obszaru i należał do Franciszka Przyłuskiego, ożenionego z Józefą Białobrzeską. Dziedzic był oficerem, a także wzorowym ziemianinem i patriotą. W 1900 r. w Ł. urodziła się ich córka Maria Fortunata (zm. 1985), a dwa lata później Antoni Franciszek Stanisław, który zmarł 3 dni po porodzie. Rok później urodził się Stanisław (zm. 1971) i w 1905 r. Franciszek Maria Józef. Łagiewniki stanowiły wówczas dobra rycerskie, tzw. "Rittergut", ponadto uznawane były za wiodący ośrodek nasienniczy w Wielkopolsce. W swoich majątkach Przyłuscy zajmowali się głównie uprawami, w tym grochu, buraków i in, oraz hodowlą bydła, trzody chlewnej i koni. W 1913 r. gospodarstwo w Ł. miało 422 ha obszaru, w tym 376 ha ziemi uprawnej. Czysty dochód gruntowy wynosił 4836 marek. W skład dóbr Franciszka Przyłuskiego wchodziły także Targoszyce z 354 ha i 4043 mk dochodu oraz Weizenau (folwark ok. 1 km na płn. za Ochlą) z 199 ha i 1395 mk dochodu. W 1926 r. właścicielem Ł. nadal był Franciszek Przyłuski. Na 422 ha ogólnego obszaru składało się 366,75 ha ziemi uprawnej, 39,25 ha łąk i pastwisk, 10 ha lasu i 6 ha nieużytków. Do podatku gruntowego wykazywano 1597 talarów "czystego dochodu". W latach 20. Przyłuscy powiększyli dwór o piętrowe skrzydło od str. zachodniej. Maria Przyłuska w 1925 r. zakończyła studia, później odbywała praktyki, m. innymi w Brudzewie. Interesowała ją głównie uprawa grochu i już w latach 20. rozpoczęła swoje badania nad jego odmianami. Najpierw dla Wielkopolskiej Izby Rolniczej (lata 1922-39), później Sekcji Centralnej do Spraw Nasiennictwa w Warszawie. Po wojnie zamieszkała w Gostyniu, gdzie trochę malowała. Od 1947 r. pracowała w PZHR w Bronowie, a od 1949 r. w SH w Borowie. Nigdy więcej nie pojawiła się w rodzinnych Łagiewnikach. Zmarła 20 lipca 1985 r. w Puszczykowie.
W 1930 r. wieś leżała w pow. koźmińskim i miała 386 m-ców. We wsi znajdował się wiatrak A. Fabisiaka, młyn parowy J. Szeroczyka, kuźnia S. Hallera i warsztat kołodziejski K. Nowackiego. Dziedzic Franciszek Przyłuski zmarł w wieku 71 lat, dnia 7 października 1937 r. Po wybuchu wojny dobra Przyłuskich przeszły w ręce niemieckie. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Lägelhof. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W latach 50. na bazie dawnego folwarku utworzono PGR, zlikwidowany ustawowo przez rząd Bieleckiego po transformacji 1989/90. Na terenie dawnego folwarku w latach 70. XX w. odbywały się wystawy rasowych ogierów.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Strona internetowa Muzeum w Gostyniu, Przyłuska Maria Fortunata;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6800 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy:
4269_Kobylin_1911.jpg
6801 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4269_Kobylin_1940.jpg
11813600 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
4269_Kobylin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-1209.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w Łagiewnikach, jak widać na zdjęciu archiwalnym, był zwykłym dworem klasycystycznym, który "pałacem" stał się po rozbudowie w okresie międzywojennym, o okazałą część piętrową od str. zachodniej, a później o jeszcze jedną część, od zachodu, co dało w sumie bardzo nieregularny rzut całej budowli. Dwór fasadą skierowany jest na południe, gdzie posiada ładny portyk kolumnowy małego porządku, zaś nad nim wystawkę zwieńczoną trójkątnym frontonem. Nakryty jest dachem dwuspadowym, a obydwie części zachodnie - czterospadowym, dość wysokim na części środkowej i niższym na cz. zachodniej. Od strony wschodniej dwór posiada niższą przybudówkę.

Park

Park z pocz. XIX w. o nierównomiernym kształcie, dodatkowo zniekształcony samosiewami, które urosły tu po 2. wojnie światowej. W pierwotnych granicach park miał ok. 3,5 ha obszaru, choć obecnie drzewa rosną tu (na zach. brzegu Ochli) na pow. co najmniej 4,5 ha. W parku rosną m. in. dęby szypułkowe o rozmiarach zbliżonych do pomnikowych.
Szczegółowy opis zamieszczamy dlatego, że niektóre źródła internetowe podają pow. parku - 8 ha. Raczej nigdy taka nie była, bo na mapach archiwalnych - tworzonych z wielką starannością przez kartografów niemieckich - widać, że park nie dochodził nawet do rz. Ochli, pozostawiając wąski klin łąki czy też nieużytków, rozszerzający się w kier. północnym. Teren rosnący dalej na wschód to obecnie mieszany lasek, zagajnik, czy coś w tym rodzaju. Na pocz. XX w. był tam nawet mały zalew. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy w dawnych czasach uważany był za "park", był to teren raczej naturalny, porośnięty krzakami i drzewami, o pow. ok. 3 ha. Parkiem na pewno też nie był duży prostokąt znajdujący się na zach. od podwórza gospodarczego.

Inne

Zabudowania folwarku, k. XIX w.
Kamienno- ceglany spichlerz, 1898 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011