Twardów

Stan obecny

Stan techniczny dobry.
Własność J.S.T., mieszkania.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1262 r., kiedy to książę Bolesław zwany „Pobożnym” (syn Władysława Odonica) potwierdził zamianę Wierzbna – dziedzictwo komesa Blizbora, na Twardowo należące do cystersów, z którego pobierali oni dziesięcinę. Pomiędzy 1288 a 1293 r. wieś była lokowana w połowie na prawie polskim i w połowie na niemieckim. Wzmianka z 1288 r. podaje „Thwardovo Polonicalis et Theutonicalis”. Miejscowa drobna szlachta pisała się z Twardowa, na przykład Janko w 1393 r. i Filip w 1395 r. Ze wsi pisał się także ks. Jan, archidiakon śremski. W XV w. właściciele zaczęli posługiwać się nazwiskiem Twardowskich, zaś z rodziny tej pochodził poeta i żołnierz - Samuel ze Skrzypny Twardowski. Był on autorem takich dzieł jak „Przeważna legacja od Zygmunta III do Cesarza Tureckiego Mustafy”, czy „Daphnis w drzewo bobkowe przemieniła się”. Zarówno Twardowscy ze Skrzypny jak i ci z Twardowa pieczętowali się herbem Ogończyk. W 1435 r. Piotr Twardowski zapisywał na połowie swoich dóbr 40 grzywien posagu i t. wiana żonie Katarzynie. Już przed 1445 r. we wsi wznosił się kościół parafialny p.w. świętych Piotra i Pawła, którego plebanem w 2. poł. XV w. był ks. Wojciech, a następnie ks. Jerzy będący zarazem dziedzicem Lutyni. W 1480 r. 1 i ćwierć łanu we wsi posiadał proboszcz uniejowski i kanonik poznański ks. Stanisław Pleszewski. Kupił on te ziemie wyderkafem od Barbary, wdowy po Michale Opala, dziedzicu Twardowa. Piotr i Katarzyna Twardowscy mieli syna Jana, ożenionego z Katarzyną, której ten oprawił posag na Twardowie. Po śmierci Jana, Katarzyna wyszła za Jakuba Modlibowskiego h. Dryja. Od pocz. XVI w. dziedzicami wsi byli kolejno: Marcin, Maciej i Piotr Twardowscy. Tenże Piotr w 1563 r. posiadał 6 kmieci osiadłych, sołtysa, karczmarza, 2 ogrodników i folwark w Kotlinie w pow. kaliskim.
Twardowscy na przestrzeni wieków byli dominującymi panami Twardowa, choć w zapiskach pojawiają się inne nazwiska, z reguły właścicieli niewielkich części wsi albo jej posesorzy. I tak, jeszcze pod k. XV w. w T. znajdujemy Jana Magnuszewskiego z Wyszkowa, właściciela młyna zwanego „Nadolny” na rzeczce Lutynia. Właściciele Wyszkowa z czasem przezwali się Wyszkowskimi i mieszkali tu jeszcze przez prawie sto lat. W 2. poł. XVI w. w Twardowie znajdujemy także Jerzego Złotkowskiego ożenionego z Anną Grabską. W 1579 r. we wsi siedział Jan Wyszkowski, który posiadał 6 i pół łanu osiadłego, 1 ćwierć karczmarską, 4 zagrodników i 5 komorników, a w 1620 r. 2 łany kmiece i 1 zagrodnika. Na drugim dziale siedział Andrzej Twardowski, do którego należało 4 i pół łanu kmiecego, połowa ćwierci karczmarskiej, 5 komorników i młyn o jednym kole. Tenże Andrzej miał synów Macieja i Mikołaja, którzy świadkowali przy ślubie sąsiadów z Woli – Konarzewskich - w 1685 r. Informacja ta pochodzi już z zapisek metrykalnych, czyli zarazem dowiadujemy się, że pod koniec XVII w. rozpoczęto prowadzenie ksiąg parafialnych w twardowskiej parafii. Można również wyciągnąć wniosek, że we wsi znajdował się dwór; gdyż w 1698 r. zmarł dworzanin Twardowskich – Józef Krajewski.
W pierwszym roku wieku XVIII-go, dziedzicem Twardowa był Maciej ze Skrzypny Twardowski, sędzia surrogat grodu kaliskiego, marszałek sejmiku średzkiego, ożeniony z Zofią Rey z Nagłowic. W skład ich majątku wchodziły także wsie Wola (zwana pleszewską) i Wyszki. W 1711 r. córka dziedzica – Ludwika - zaślubiła w kościele w Twardowie Pawła Chlebowskiego, miecznika lubelskiego. Jej bracia – Władysław Karol, Zygmunt i Chryzostom Mikołaj - w 1724 r. dokonali podziału majątku, w wyniku którego Twardów otrzymał Władysław, ożeniony z Anną Zofią Bronikowską. Był on ostatnim Twardowskim siedzącym na rodzinnej wsi; w 1735 r. sprzedał Twardów za 56 tys. złp. wdowie po Maksymilianie Miaskowskim h. Bończa – Dorocie Mąkowskiej. Synem zmarłego Maksymiliana był Aleksander Miaskowski, skarbnik kaliski, pułkownik królewski i Rzeczpospolitej, dziedzic Kotlina, Waliszewa, Twardowa i Krzyżanek, ożeniony z Anną Gajewską, której zapisał na całych swoich dobrach dożywocie. Po śmierci Aleksandra spadek po nim odziedziczyli bracia stryjeczni: ks. Stanisław, Antoni i Kasper Miaskowscy. W 1750 r. pleban Dyczkiewicz wybudował we wsi nowy kościół drewniany, który spłonął w 1881 r. Spośród trzech w. wym. braci dziedzicem Twardowa został Antoni Miaskowski, ożeniony z Eleonorą Zabłocką, a następnie ich syn Melchior (1730-1784), stolnik kaliski, etc..., który ok. 1752 r. zaślubił Teresę Urbanowską. Melchior i Teresa mieli syna Łukasza i córkę Antoninę (1752-1827). Jednocześnie trzeba zauważyć, że w tle ciągle przewijali się spadkobiercy Makowskiej, zapewne jej synowie: Stefan, Walenty i Jakub. Około 1776 r. Antonina Miaskowska wyszła za Łukasza z Konar Konarskiego, towarzysza znaku pancernego, który tym sposobem dostał Twardów w wianie. „Znaku pancernego”, czyli niedobitków polskiej husarii, która w tym okresie miała już jedynie znaczenie symboliczne.
W 1781 r. Konarscy sprzedali wieś Maciejowi Mierzewskiemu h. Leszczyc (1750-1819), komornikowi granicznemu kaliskiemu, a później wschowskiemu, za sumę 90 tys. złp. Mierzewski ok. 1776 r. ożenił się z Katarzyną Kurcewską z Kurcewa h. Śreniawa, z którego to związku pochodziło czworo dzieci: Eufrozyna, Tekla, Józef i Leon (1788-1837). Dziedziczka – Katarzyna - zmarła 19 sierpnia 1813 r. i pochowana została w Twardowie. W międzyczasie córka Eufrozyna wyszła za Antoniego Roszkowskiego, a Tekla za Mikołaja Kiedrowskiego. Leon w 1812 r. ożenił się z Marianną Modlibowską h. Dryja i to oni oficjalnie odziedziczyli majątek. W Twardowie rodziły się ich dzieci: Alfreda Emeryka (1820-1869) i Józef (ur. 1820). W 1819 r. po raz drugi za mąż wyszła Tekla. Z Walentym Rudnickim miała ona synów Augustyna Ignacego i Józefa oraz córkę Mariannę.
Dziedziczka Marianna Modlibowska miała liczne rodzeństwo, spośród którego w Twardowie najczęściej bywała jej siostra Ludwika, zamężna za Dionizego Budziszewskiego. Budziszewscy mieli siedmioro dzieci w tym Ludwikę (1815-1874), zamężną za Franciszka Żychlińskiego h. Szeliga (1813-1883), którzy dostali (kupili?) Twardów ok. 1849 r. Franciszek Żychliński w czasie powstania listopadowego był oficerem wojska polskiego. W Twardowie Żychlińskim urodziła się córka Walentyna oraz trzech synów: Kazimierz, Ludwik i Karol (1840-1886). W 1866 r. Karol zaślubił w Golince Annę Modlibowską, córkę tamtejszych dziedziców – Józefa M. i Julianny Krzyżanowskiej. Rok później w Twardowie urodziła się ich córka Emilia, a po kolejnych dwóch latach syn Kazimierz. Zapewne to Karol Żychliński był inicjatorem budowy nowego dworu w Twardowie. Ojciec - Franciszek Żychliński zmarł 19 stycznia 1883 r., w Galicji, z dala od stron rodzinnych. Dwa lata później córka Karola – Emilia - wyszła w Kotlinie za Leona Rychłowskiego z Ostrowa h. Nałęcz (1856-1924) z Orpiszewka i przeniosła się do majątku męża.
W 1885 r. na Twardów składała się wieś kościelna i folwark dworski. We wsi znajdowały się 23 domy ze 197 m-cami, posiadała też ona szkołę oraz „własne” 194 ha gruntów, w tym 179 ha ziemi uprawnej i 8 ha łąk. Twardów był zarazem parafią, do której należały miejscowości: Biała Róża, Bończew, Słębice, Wola Książęca, Wolski Młyn, Wolskie Huby, Wysogotowo i Zawodzin. W skład dóbr dworskich wchodził folwark Bończewo, zaś łączny areał liczył 510 ha, w tym 330 ha ziem uprawnych, 11 ha łąk, 93 ha pastwisk, 55 ha lasów, 16 ha nieużytków i 3,68 ha wody. Czysty dochód gruntowy w 1885 r. wynosił 5970 marek. Majątek posiadał własną stację zapładniania klaczy oraz gorzelnię parową; specjalizował się w hodowli i tuczu bydła. Do wsi zaliczały się także „Holendry Twardowskie” pod Racendowem, które istniały już ok. 1793 r. W 1845 r. było tam 8 domów i 56 m-ców. Po Karolu Żychlińskim rządy w Twardowie objął jego syn Kazimierz, który ok. 1890 r. ożenił się z Haliną Brodowską z Brodowa h. Łada (1877-1951). W 1897 r. urodził się ich syn Jan Karol, a w 1900 r. Franciszek. W 1926 r. dobra Twardów wraz z folwarkiem Bączew miały 546,86 ha obszaru, na co składało się 491,36 ha ziem uprawnych, 15,86 ha łąk i pastwisk, 17,27 ha lasu, 17,32 ha nieużytków i 5,11 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawany do celów oszacowania podatku wynosił 1287,08 talarów. Majątek posiadał własną cegielnię i gorzelnię; specjalizował się także w hodowli konia szlachetnego półkrwi (25 klaczy). W 1926 r. wieś liczyła 515 m-ców. Żychlińscy byli właścicielami Twardowa do wybuchu 2. wojny światowej. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Hartfeld. Po wojnie dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Dwór przeznaczony został na mieszkania. Remontowany był w latach 80. XX w., przez co zatracił swoje cechy stylowe.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Geoportal;
Mapster:
6720 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1889.jpg
6721 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1940.jpg
6722 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi S/SW-N/NE, fasadą skierowany na E/SE (dla uproszczenia – na wschód), podpiwniczony, piętrowy, nakryty łagodnymi dachami czterospadowymi. Budynek składa się z trzech zasadniczych części: korpusu głównego i dwóch prostopadłych, bocznych skrzydeł, nakrytych dachami czterospadowymi, zryzalitowanych w obu dłuższych elewacjach. Od południa dodatkowa przybudówka. Elewacje pozbawione cech stylowych.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. 3,7 ha. Park zachowany w swoich granicach z tym, że niegdyś jego pow. wynosiła ok. 6,2 ha. Założenie rozciągało się nieco dalej na zachód i w kier. południowym od dworu, gdzie znajdował się sad owocowy. Zachodnią granicę parku stanowiła rzeczka Lutynia.

Inne

Kościół, neoromański, 1895 r., p.w. św. Piotra i Pawła

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011