Zakrzew

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z 1866 r.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1399 r. Na samym początku swego istnienia stanowiła ona część wsi Prusy. Te rozległe dobra prawdopodobnie zasiedlili osadnicy z Prus, stąd też wzięła się ich nazwa. Dzieliły się na trzy części, czyli patrząc od strony zachodniej na: Zakrzewo (dawna nazwa której będziemy używać w opisie), Prusy Pośrednie i Prusy Roszkowo. W XIX w. były to odpowiednio: Zakrzew, Prussy i folwark Roszkówko. W 1435 r. Jan z Prusów zapisywał na połowie P.P. i Niewiadowie 8 grzywien posagu i t. wiana żonie Małgorzacie. W poł. XV w. wieś dzieliła się na trzy działy: Mikołaja de Oczansch (?), Jana ożenionego z Katarzyną i Marcina. W środkowych Prusach siedzieli ponadto Siedlemińscy, Koźmińscy i Kurowscy (na pocz. XVI w.). Rodzimi dziedzice tych ziem zwali się oczywiście Pruskimi, zaś ich herbem była Leliwa. W Zakrzewie na pocz. XVI w. dziedzicem był Maciej Noskowski (1480-1550), burgrabia ziemski kaliski i Dorota Golińska – małżonkowie - którzy w 1527 r. procesowali się o granice pomiędzy Prusami Z. i Galewem, z Piotrem i Marcinem Koźmińskimi. Zapewne synem tegoż Macieja był Jakub Noskowski, którego wygnali z Zakrzewa Marcin i Wojciech Pruscy, bracia rodzeni niedzielni. Sprawa skończyła się grzywną dla Pruskich, którzy płacili penę (winę) dla Noskowskiego w wys. 8 skojców, ponieważ nie stawili się na rozprawę. Z dalszych zapisek dowiadujemy się, że Jakub miał trzech braci: Mikołaja, Jana i Piotra oraz sześć sióstr. W 1546 r. Jan i Piotr dali Jakubowi i Mikołajowi swoją wieś Prusy Zakrzewskie oraz Golinę z wyjątkiem 2 karczm i 8 kmieci, zaś Jakub i Mikołaj zrewanżowali się dając im Noskowo, Parzęczewo i pustki w Kapalicy, Łobeszu i Wlawce. Rok później Jakub N. oskarżał Pruskich z Prusów Pośrednich, o wycięcie w Zakrzewie 350 dębów, 80 lip, 50 buków, 40 jesionów i 30 wozów sosen. Niestety nie znajdujemy informacji, jak zakończyła się ta skandaliczna, nawet w tak odległych czasach wycinka. Jakub i Mikołaj Noskowscy posiadali pierwszy folwark w Zakrzewie, jednak jakaś jego część znajdowała się także w rękach Pruskich. Z kolei Noskowscy posiadali swój dział w Prusach, ale także Siedlisko i Prusy Grochowiska. W latach 70. XVI w. część wsi wziął zastawem od Noskowskich Franciszek Gosław Nadarzycki. Była to część należąca do Jakuba i jego żony Zofii Chojeńskiej. Jakub zmarł ok. 1571 r., zaś wdowa wyszła za Prokopa Wrzesińskiego. Trzymali oni wieś ex equo z Mikołajem Noskowskim, po którym odziedziczył syn Stanisław, ożeniony z Anną Woźnicką.
Prokop Wrzesiński zmarł w 1589 r. i Zofia znowu została wdową. Siedziała na swojej części wraz z synem z pierwszego męża (Jakuba) – Janem (1560-1593). Tenże Jan jeszcze w 1592 r. zapisywał matce dożywocie na dobrach: połowie wsi Prusy alias Zakrzewko, na roli pustej, łące i wiatraku w Golinie; dał jej także jednego kmiecia osiadłego. Na drugiej połowie swoich dóbr w tym samym roku oprawił 1700 złp. posagu i t. wiana przyszłej żonie – Zofii Słupskiej z Boguszyna, córce Kaspra S. Kolejnym dziedzicem Zakrzewa został Stanisław – syn Mikołaja (brata Jana; żyjący w latach 1520-1580). W 1602 r. pozywali go dziedzice Jarocina. Niebawem wieś przeszła w ręce kolejnego kuzyna, syna Piotra N. (1530-1576) - Jakuba (1550-1609). Tenże Jakub swoją część dóbr, to jest Zakrzewo, Siedliska i Grochowiska ze stawem Parsk w Golinie, sprzedał Annie Wielżyńskiej. Z kolei Anna zaraz po jego śmierci sprzedała wszystko Stanisławowi Noskowskiemu, ożenionemu z Anną Woźnicką. Stanisław i Anna Noskowscy mieli dwie córki: Elżbietę oraz Zofię oraz syna Mikołaja, który był ostatnim Noskowskim na tych dobrach. Zapewne to on sprzedał rodowe dobra, bo w 1640 r. dziedzicem Z. był już Wojciech Mroczkowski, syn Franciszka, a następnie synowie tegoż Wojciecha i Zofii Jaraczewskiej – Kazimierz i Stefan Mroczkowscy. W 1650 r. sprzedali oni majątek Baltazarowi Bartłomiejowi Charłupskiemu, ożenionemu z Jadwigą Pilchowską h. Rogala. Ten jakoś przetrzymał w Zakrzewie ciężkie czasy drugiej wojny szwedzkiej, a w 1665 r. sprzedał Prusy vel. Zakrzewo wraz z osadą Grochowiska i pustkami Siedliska, Janowi Molskiemu (1630-1713), synowi Piotra, ożenionemu z Katarzyną Charłupską. Żadne z ich czworga dzieci nie zamierzało pozostawać w Zakrzewie, tak więc Jan w 1674 r. sprzedał majątek Andrzejowi Przyjemskiemu h. Rawicz, chorążemu kaliskiemu. Warto przypomnieć, że Andrzej był synem Stanisława Przyjemskiego, który już jakieś 30-40 lat wcześniej kupił Prusy Pośrednie oraz Roszkowo. Dwa lata później (1676) po raz pierwszy w zapiskach pojawia się nazwa Prusy Małe, dotycząca Prus Pośrednich. Widocznie już wtedy Zakrzewo było folwarkiem znacznie od Prus większym. Po Andrzeju P. odziedziczyła córka Katarzyna, która z Piotrem Opalińskim (1640-1691) miała córkę Ludwikę (1684-1719). Taż Ludwika w 1699 r. w Wieluniu wyszła za Jana Kazimierza Sapiehę h. Lis (1673-1730). Mieli sześcioro dzieci, z których dobra zakrzewskie dostał Piotr Paweł na Lachowicach i Sapieżynie Sapieha (1701-1771), starosta wschowski, stolnik litewski, wojewoda smoleński, etc..., ożeniony z Zofią Marią Skowrońską. W 1762 r. wojewoda sprzedał dobra Zakrzewo, Prusy i Roszkówko w pow. pyzdrskim, Andrzejowi Przyjemskiemu, podkomorzemu królewskiemu, za kwotę 140 tys. złp.
Andrzej z Przymy Przyjemski h. Rawicz (1727-1782) ożeniony był z Teresą Nieświastowską h. Nałęcz. Mieli oni syna Jana oraz córkę Katarzynę, która odziedziczyła Zakrzewo. Ok. 1791 r. Katarzyna wyszła za Felicjana Wierusz-Walknowskiego h. Wieruszowa, z którym mieli trzy córki: Michalinę zamężną za Wojciecha Kurcewskiego, Barbarę zamężną za Ludwika Kamińskiego oraz Salomeę zamężną za Ignacego Bieńkowskiego h. Ślepowron. Po Walknowskich dziedzicem Zakrzewa został Franciszek Likowski (1780-1866), ożeniony z Teodorą Wrzesińską. Franciszek i Teodora mieli dwie córki: Katarzynę zamężną za Dominika Puchalskiego i Józefę zamężną za Antoniego Cichorzewskiego oraz syna Michała ożenionego z Adolfiną Kornaj. W 1855 r. posiadłość zakupił żydowski prywatny bankier Moritz Von Cohn. Firma Cohna finansowała m.in. budowę sieci kolejowych na terenie Niemiec. Za swoje zasługi Cohn nagradzany był licznymi tytułami szlacheckimi oraz orderami, otrzymał także Wielki Krzyż z Brylantami w Zakonie Zähringer Löwen.
W 1885 r. na Zakrzew składały się wsie: dworska i gospodarcza. Dobra liczyły 1027 ha, a do podatku wykazywano 4401 marek czystego dochodu gruntowego. Było tu 13 dymów i 322 m-ców, w tym 94 ewangelików. W części wiejskiej znajdowało się 12 dymów z 94 m-cami; miała ona „swoje” 81 ha gruntów. W 1886 r. Elimar Cohn, który zmienił nazwisko na Carst, zapewne z powodów politycznych, wybudował w Zakrzewie obecny pałac. Elimar (Eli) Carst (1850-1919), ożeniony był z Marthą Evą Ernestine Pringsheim, z którą miał córkę Elizabeth (1893-1972), zamężną za Wilhelma Henniga von Koss oraz syna Günthera. Dr Carst był jednym z pierwszych w Wielkopolsce członków „Hakaty”, czyli „Towarzystwa szerzenia niemczyzny na wschodnich kresach”, utworzonego w celu „położenia zapory systematycznemu rozszerzaniu się żywiołów słowiańskich”. Potoczna nazwa towarzystwa – Hakata - powstała od pierwszych liter nazwisk jego założycieli: Hansemanna z Pempowa, Kennemanna z Kłęki i Tiedemanna, właściciela dóbr rycerskich Kranz (Wieniec). W 1926 r. pod zarządem Günthera Carsta dobra miały 617,23 ha, w tym 519,69 ha ziem uprawnych, 0,59 ha łąk i pastwisk, 61,68 ha lasów oraz 35,27 ha nieużytków. W skład majątku wchodził także folwark Roszkówko o pow. 418,03 ha, w tym 292,75 ha ziem uprawnych, 7,34 ha łąk i pastwisk, 101,01 ha lasów i 16,93 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy jaki podawano do wyliczenia podatku, wynosił łącznie 3140 talarów. Dobra w Zakrzewie posiadały własną gorzelnię.
Po 1926 r. właścicielem Zakrzewa został Joachim Karol Draheim (1908-1945), pochodzący z Pakości na Kujawach Zachodnich. Był on synem Józefa i Heleny Domerackiej h. Jastrzębiec. W czasie wojny walczył w powstaniu warszawskim, a konkretnie był lekarzem w szpitalu „Bakcyl” (Sanitariat Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej) założonym w Szpitalu Dzieciątka Jezus, przy ul. Lindleya 4 - Nowogrodzkiej. Miał pseudonim powstańczy „Baron”. Żoną Joachima Draheima była Halina Zofia Stankiewicz (1911-1944), córka Stanisława i Stanisławy Boćkowskiej. W czasie powstania była ona lekarzem w tym samym szpitalu. Została zastrzelona przez Niemców w czasie ewakuacji kliniki dermatologicznej, gdy na ulicy zgromadzonych było ponad 2 tysiące pacjentów i personelu. Po powstaniu Joachim wyjechał z Warszawy z rannymi; zmarł w Feliksowie k. Sochaczewa i tam został pochowany. Wiosną 1945 r. ciało poddano ekshumacji i pochowano na Powązkach obok żony.
W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Buschdorf , zaś sąsiednie Prusy – Preussenfeld. Majątek w Zakrzewie został po wojnie przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Budynek pałacu postanowiono przeznaczyć na cele społeczne i oddano go Domowi Matki i Dziecka, który później został przekształcony w Dom Pomocy Społecznej. Jeszcze pod koniec działalności DPS był on remontowany z funduszy samorządu, choć już wtedy było wiadomo, że pałac wróci w prywatne ręce. Budynek wraz z parkiem i kompleksem budynków został przekazany przez Powiat Jarociński potomkom rodziny Draheim, w dniu 14 lipca 2017 r. Satysfakcję z tego powodu wyraził wicestarosta powiatu, Mirosław Drzazga, twierdząc że DPS był dużym obciążeniem dla powiatowego budżetu. W opisie nie wyrażamy żadnej opinii, natomiast wypada obiektywnie zauważyć, że w Polsce państwo nie utrzymuje pensjonariuszy DPS-ów, którzy płacą za swój pobyt min. 3 tys. zł. miesięcznie (info z 2016 r.).
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
GENI: https://www.geni.com/people/Martha-Eva-Ernestine-Pringsheim/6000000013514650143
Goniec Wielkopolski, nr 15 z 18-go stycznia 1895 r.
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Jarocinska.pl: http://www.jarocinska.pl/artykuly/palac-i-park-w-zakrzewie-maja-nowego-wlasciciela,73943.htm
Powstańcze biogramy: https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/joachim-draheim,8721.html
Artykuł: http://www.rynekseniora.pl/rynek_opieki/105/ile_kosztuje_pobyt_w_dps_ie_i_kto_za_niego_placi,7727.html
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Geoportal;
Mapster:
6720 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1889.jpg
6721 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1940.jpg
6722 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac w stylu renesansu północnego, nazywanego też stylem królowej Anny - „Queen Anne Revival”. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi prawie idealnie N-S, fasadą skierowany na zachód, piętrowy, nakryty wysokim dachem mansardowym. Korpus główny flankowany wydatnym wykuszem, a z drugiej strony (od północy) wysoką wieżą. Wejście poprzedzone jest kolumnowym gankiem małego porządku, dźwigającym balkon, osłaniającym podjazd prowadzący pod same drzwi wejściowe. W elewacji ogrodowej dwa bogato zdobione ryzality po bokach, połączone między sobą pięcioarkadowym gankiem, z tarasem na wysokości 1. piętra. Elewacje pałacu wykonane są z czerwonej cegły klinkerowej, urozmaicone białym, tynkowanym detalem architektonicznym.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. 8,63 ha., przy czym część ozdobna leżąca na wschód od osi podłużnej pałacu (N-S) ma 5,171 ha. W kier. płn.-wschodnim od pałacu znajduje się śródparkowy staw o urozmaiconej linii brzegowej.

Inne

Brama wjazdowa z 2. poł. XIX w
Głaz w parku poświęcony berlińskiemu bankierowi Eli Carstowi (1850-1919).

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011