Tarce

Stan obecny

Obiekt dostępny. Hotel i restauracja.

Historia

Pałac z 1871 r.
Wieś istniała już pod koniec średniowiecza i prawdopodobnie pisał się z niej komes Tarscinus, któremu w 1293 r. król Przemysław II nadał Ostrów nad Prosną. Po raz pierwszy w zapiskach pojawiła się jako Tarsicze w 1399 r. W kolejnych wzmiankach pisanych występowała także jako: Tharcze (1493), Tarscze (1579), Tarszce, Tarszcze oraz Tarcze (dwie ost. nazwy głównie w XVI w.). Dokument z 1441 r. informuje, że wieś od zawsze należała do Tarzeckich. Jej właścicielem w 1. poł. XV w. był Jan, syn Mikołaja, który na poł. dóbr oprawił 50 grzywien wiana i t. przywianku swej żonie Katarzynie. Mieli oni syna Mikołaja – kolejnego dziedzica – zaś ten córkę Zofię. Obszerny dokument opisujący podział dóbr z tego okresu nie precyzuje, w jakim stopniu pokrewieństwa byli z Zofią: Maciej, Anna i Katarzyna, zapewne było to rodzeństwo albo rodzeństwo przyrodnie. W każdym razie Maciej Jarocki, starosta wschowski miał połowę dóbr (Jarocin i ½ T.) zaś Zofia drugą. Maciej swoją część sprzedał Wojciechowi Słaboszewskiemu. Resztę majątku po nim wzięły (ok. 1471 r.) Anna i Katarzyna, lecz Zofia Tarzecka pozwała siostry i przejęła dobra, a następnie sprzedała je Andrzejowi Górskiemu. Zrobiła to bezprawnie, albowiem była właścicielką tylko połowy Tarców. Kolejni Tarzeccy byli potomkami tejże Zofii i Pigłowskiego z Pigłowic.
W celu uzupełnienia informacji z tego okresu musimy wrócić do Katarzyny, która w 1462 r. wyszła za Jakuba de Tharszczena. Tenże Jakub zapisywał jej na swojej części 65 grzywien posagu i t. wiana. Zapewne to ta sama Katarzyna wyszła później za Hinczę z Ossowej Sieni, któremu w 1471 r. dała swe części dziedziczne w Jarocinie, Nowym Mieście i Tarcach. Na innym z działów siedział Marcin Kempka (w zap. także: Kampka, Gąbka) Tarczewski (w zapisce: Tarszeczski), po którym odziedziczył Jan zwany „Janoszką” de Tharscze. Nazwisko Tarczewskich z czasem ewoluowało do postaci „Tarzewscy” albo „Tarzeccy”. W dalszym opisie będziemy używać formy „Tarzeccy”. Wspomniany Gąbka w 1469 r. sprzedał swoją część „ojczystą” znanemu nam już Maciejowi Jarockiemu.
Andrzej Górski miał żonę Annę; w 1475 r. sprzedali oni swe dobra w Jarocinie Wojciechowi Górskiemu, kasztelanowi z Lądu i staroście wschowskiemu, za kwotę 2 tys. grzywien. Zacny starosta rok później wyderkował dobra za 200 grzywien Mikołajowi, Wojciechowi, Stanisławowi, Marcinowi i Piotrowi Pigłowiczom (a właściwie Tarzeckim), braciom niedzielnym. Ok. 1530 r. Piotr T. sprzedał część wsi Janowi Słaboszewskiemu, ożenionemu z Anną Cielęcką. Tym sposobem w 2. poł. XVI w. dość czytelny stał się podział wsi na trzy części: Tarzeckich, Górskich i Słaboszewskich. Ci ostatni mieli synów: Jana, Krzysztofa, Sebastiana i Wojciecha. Z czasem Górscy zniknęli z Tarców, natomiast części wsi dziedziczyli i wzajemnie sobie sprzedawali potomkowie Słaboszewskich i Tarzeckich. W 1577 r. dziedzice procesowali się z sąsiadami o wycinanie lasów na Wilkowyi, Łuszczanowie, Kątach i Radlinie. W 1589 r. toczyła się sprawa o las zwany Goździec. W tamtym czasie żyła jeszcze Anna, wdowa po Janie S., a jej synowie doczekali we wsi początku XVII w. W 2. poł. XVI w. dziedzicami byli Andrzej i Jakub T., po których w 1582 r. odziedziczyli ich synowie: Grzegorz i Piotr (kuzyni). Jakub Tarzecki w swojej części miał 1 łan osiadły i 4 zagrodników. W tamtym czasie po raz pierwszy jeden ze Słaboszewskich sprzedał swoją część dóbr możnej rodzinie Opalenickich (Opalińskich) h. Łodzia. W 1620 r. współwłaścicielem T. na krótko został Piotr Twardowski. Posiadał on 1 łan, 1 zagrodnika i 1 komornika. W 1629 r. jedyna córka Grzegorza Tarzeckiego, Jadwiga (żona Piotra Zbykowskiego), sprzedała swe części dziedziczne Tarców córkom Andrzeja Opalińskiego – Katarzynie i Elżbiecie. Warto dodać, że Jadwiga miała brata – Sebastiana – jednak ten przedwcześnie zmarł.
W poł. XVII w. właścicielem T. był Piotr Opaliński (1601-1665), wojewoda podlaski i kaliski, ożeniony z Katarzyną Leszczyńską. Mieli oni łącznie ośmioro dzieci, spośród których w 1666 r. Jan i Jan Kazimierz dali w działach Tarce oraz inne wsie bratu Piotrowi. W 1673 r. Piotr odkupił od Jana całe dobra, czyli wsie dziedziczne: „Radlin, Kąty, Wilkowyja, Łusczanów, Stręgosza, Bachorzewo, Cielcza, Cząsczów, Tarce i Dąmbrowa” w pow. pyzdrskim, za kwotę 219 tys. złp. Piotr ożenił się z Ludwiką Opalińską, z którą miał syna Adama, następnie (zapewne po rozwodzie) ok. 1678 r. z Katarzyną Przyjemską h. Rawicz, z którą miał jeszcze dwie córki: Ewę i Ludwikę (1684-1719) oraz syna Antoniego. Dobra przeszły na Ludwikę zamężną za Jana Kazimierza Sapiehę h. Lis (1673-1730), a następnie zostały puszczone w zastaw Janowi Jarochowskiemu. Tenże Jan ożenił się ok. 1690 r. z Agnieszką Zdzarską, z którą miał synów Józefa, Antoniego, Macieja i Franciszka oraz córkę Franciszkę Barbarę. W dalszym okresie Jan J. występuje w zapiskach jako posesor albo dzierżawca Tarców. Syn Franciszek ok. 1730 r. ożenił się z Marianną Albinowską (Elbinowską?), a w 1732 r. w Tarcach urodził się ich syn Jan Kanty Rafał. Franciszek Jarochowski był dzierżawcą połowy wsi, a drugą połowę trzymał jego brat Józef, ożeniony z Marianną Grochowicką, którym w 1732 r. urodził się w Tarcach syn Ignacy. Bracia wybudowali we wsi nowy dwór, o którym pierwsza zapiska pojawia się właśnie z okazji chrztu Ignacego. Kolejne dzieci Franciszka i Marianny to: Anna Marianna, Marianna, Walenty Maciej, Zofia Katarzyna, Helena Kunegunda i Jan Baptysta Maciej. Kolejne dzieci jego brata Józefa to: Piotr Paweł, Katarzyna (1736-1741), Anastazja Marjanna, Franciszek, Józef Benedykt (1742-1742), Walentyn Maciej, Jan Augustyn (1743-1743), Salomea Katarzyna, Franciszek Ksawery i Barbara Katarzyna. W 1745 r. posesję po ojcu przejął syn Franciszka – Antoni.
Podobnie jak właściciele, dzierżawcy Jarochowscy siedzieli w Tarcach do lat 90. XVIII w.
Ludwika Opalińska miała z Janem Sapiehą sześcioro dzieci: Piotra Pawła, Kazimierza Antoniego, Pawła, Franciszka Antoniego, Michała Antoniego oraz Katarzynę Ludwikę. W latach 80. XVIII w. córka Katarzyna próbowała sprzedać dobra, zaś ostatecznie ich dziedzicem został Kazimierz Nestor książę Sapieha (1757-1798), syn Jana (1732-1757) i Elżbiety Branickiej, gen. artylerii i marszałek konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Książę ożeniony był z Anną hr. Cetner h. Przerowa (1764-1814), z którą prawdopodobie nie mieli potomstwa. W 1791 r. zawarł kontrakt z Karolem Gleve (?), plenipotentem Fryderyka Adolfa hr. Kalkreutha, generała jazdy króla Prus. W skład rozległych włości Sapiehów wchodziły wówczas: klucz koźmiński, dobra Radlin z wsiami i folwarkami: „Konty, Stęgosza, Wylkowyja, Łuszczanow, Cielcza, Tarce, Annopol, Olendry s. Elżbiecin” w pow. pyzdrskim. Dopiero w 1866 r. Tarce wykupiła z rąk niemieckich Antonina z Bojanowskich Gorzeńska h. Nałęcz (1802-1868), wdowa po Hieronimie Michale Gorzeńskim (1793-1846). Gorzeńscy w tym czasie byli dziedzicami Śmiełowa. Mieli pięciu synów: Władysława (1826-1860), Antoniego (1828-1880), Zygmunta (1830-1886), Tadeusza (1833-1872) oraz Stanisława (1836-1898). Tarce miał otrzymać najmłodszy z synów, Stanisław, który w 1860 r. ożenił się z Elizą Węsierską h. Belina (1849-1910). 11 lat po ślubie dziedzic wybudował w Tarcach nowy pałac, do czego wykorzystano cenionego w Wielkopolsce poznańskiego architekta, Stanisława Hebanowskiego, twórcy m.in. Teatru Polskiego w Poznaniu i pałacu w Posadowie. Eliza i Stanisław Gorzeńscy mieli dwóch synów: Zbigniewa Adama (1869-1926) i Ludwika.
W 1885 r. wieś liczyła 11 domów i 235 m-ców wyznania katolickiego, a wraz z folwarkiem Łuszczanowo miała 1941 ha. Na obszar ten składało się 508 ha ziem uprawnych, 58 ha łąk, 29 ha pastwisk, 1318 ha kasów, 27 ha nieużytków i 0,43 ha wody. W skład okręgu dworskiego wchodziły także: Johannesthal i leśniczówka w Tarcach. Dnia 25 kwietnia 1901 r. w prywatnej kaplicy biskupiej w Poznaniu, młody dziedzic Tarców, 32-letni Zbigniew Gorzeński zaślubił Anielę Barbarę Józefę Biegańską h. Prawdzic (1875-1920), córkę dziedziców Cykowa. Ślubu udzielił młodym biskup Edward Likowski. Świadkami przy ślubie byli: Jan hr. Czarnecki z Golejewka i Konstanty Żółtowski ze Słupów. Niestety Gorzeńscy nie mieli dzieci. Dziedzic na swojego nastepcę w Tarcach wyznaczył w testamencie Zdzisława Skarżyńskiego h. Bończa (1874-1941), działacza niepodległościowego i pierwszego polskiego starostę w Jarocinie. Gorzeńscy posiadali także Sepno, Cykowo, Cykówko i folwark Janów, łącznie prawie 3 tys. ha. Dziedzic był aktywnym działaczem społecznym i politycznym. W pałacu wzbogacał odziedziczoną po ojcu kolekcję obrazów i książek. Brał udział w powstaniu wielkopolskim, gdzie był dowódcą batalionu jarocińskiego, który zresztą sam utworzył i finansował. Później pomagał w budowie Szkoły Powszechnej w Tarcach, popierał różne organizacje i towarzystwa, np. Towarzystwo Czytelni Ludowych „Sokół”, Towarzystwo Śpiewacze, Poznańskie Towarzystwo Pomocy Naukowej. Był także przysięgłym w Sądzie Okręgowym w Ostrowie Wlkp oraz wspólzałożycielem i wiceprezesem Wielkopolskiego Towarzystwa Łowieckiego. Miało to związek z kompleksem lasów wokół Tarców, który był jednym z największych na Ziemi Jarocińskiej. Na terenie majątku w Tarcach, na ok. 200 hektarach lasu zorganizowano jeden z tzw. „zwierzyńców”, czyli ośrodka hodowli zwierzyny leśnej. Pałac w Tarcach stanowił ośrodek kultury, gdzie bywało wiele znakomitości ówczesnej Polski: politycy, dyplomaci, wyżsi oficerowie i artyści, m.in. malarz Wojciech Kossak z córkami: Magdaleną Samozwaniec i Marią Pawlikowską-Jasnorzewską. Na polowaniach bywał tutaj nawet marszałek Edward Rydz-Śmigły, który w 1937 r. odwiedził pałac w towarzystwie wyższych oficerów WP. Zbigniew Adam Ostroróg-Gorzeński zmarł mając 57 lat, dnia 12 czerwca 1926 r. i pochowany został w grobowcu rodzinnym w Lgowie. Jego żona Aniela zmarła sześć lat wcześniej. Była ona fundatorką figury Matki Boskiej z Lourdes, którą ustawiono na pagórku z kamieni w parku, obok wypływającego z pagórka źródełka. W 1926 r. dobra w Tarcach liczyły 2075 ha, na co składało się 650 ha ziem uprawnych, 125 ha łąk i pastwisk, 1250 ha lasów, 48,75 ha nieużytków i 1,25 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 3468,91 talarów.
Kolejny właściciel Tarców - Zdzisław Skarżyński - był mężem Olgi Aleksandry Ostroróg-Gorzeńskiej (1880-1920), córki Kaliksta (1856-1890) (kuzyna Zbigniewa Adama Gorzeńskiego) i Marii Róży Koziebrockiej. Olga i Zdzisław mieli pięcioro dzieci: Marię (1913-1928), Zofię (1915-1999), Henryka (1917-2000), Kaliksta (1918-1979) oraz Antoniego (1920-1990). Po wybuchu 2. wojny światowej zostali oni zmuszeni do opuszczenia majątku. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Pałac początkowo przeznaczono na mieszkania dla rolników, a w 1948 r. w budynku utworzono Spółdzielczy Ośrodek Szkoleniowy. Na terenie dawnego folwarku funkcjonowała Spółdzielnia Produkcyjna. W 1957 r. gdy właścicielem pałacu zostało Ministerstwo Rolnictwa, powstała tu Szkoła Rolniczo – Gospodarcza w Tarcach. Szkoła otrzymała 48 hektarowe gospodarstwo po zlikwidowanej Spółdzielni. W 1966 r. utworzona została Zasadnicza Szkoła Rolnicza oraz Szkoła Rachunkowości Rolnej (ta istniała do 1970 r.). W 1973 r. w Tarcach oddano do użytku budynek nowej szkoły. Dopiero wtedy pałac został wpisany do rejestru zabytków. W nowym budynku powstał Zespół Szkół Rolniczych, któremu w 1980 r. nadano imię Jadwigi Dziubińskiej, wybitnej działaczki społecznej. W latach 90. szkołę tę zlikwidowano, zaś pałac o który toczyły się postępowania spadkowe stał się własnością Starostwa Powiatowego w Jarocinie. W 2006 r. pałac wraz z parkiem przeszedł w ręce prywatne i został wyremontowany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Strona internetowa Zespołu Szkół Przyrodniczo-Biznesowych im. Jadwigi Dziubińskiej w Tarcach; http://tarce.edu.pl/historia/
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II Poznań 1996
Mapster:
6623 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3971_Zerkow_1940.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neorenesansowy, w tzw. „kostiumie francuskim”. Budynek piętrowy, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi SW-NE, fasadą zwrócony na SE, nakryty dachem mansardowym. We wszystkich czterech narożnikach umieszczono wieżyczki, zaś w dłuższych elewacjach ryzality zwieńczone ozdobnymi frontonami. Wejście główne osłonięte filarowym portykiem małego porządku, poprzedzone szerokimi schodami. Pod portykiem przechodzi podjazd. W elewacji ogrodowej duży taras na który prowadzą dwubiegowe schody.

Park

Park z 1. poł. XIX w. Z dużym uproszczeniem można przyjąć, ze park zajmuje dz. ewid. nr ...163/10 o pow. 11,0119 ha (Geoportal, 10.04.2018 r.). Rośnie tu 749 drzew, z czego 20 stanowi pomniki przyrody.

Inne

Głaz z inskrypcją poświęconą Zbigniewowi Gorzeńskiemu.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011