Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Rusko
2015, zdjęcie Arleta Majcherek
Miniatura Rusko

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Arleta MajcherekMarek Kujawa

Rusko

Adlershorst (1943-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:jarociński
Gmina:Jaraczewo
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy, nr rej.: 364/1409/A z 27.02.1973

Stan obecny

Pałac: Stan techniczny dobry.
Stan własności nieznany, ANR albo wł. prywatna.

Historia

Pałac z 1873 r.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1392 r. Początkowo należała do miejscowych Zarembów, a także do okolicznych włościan, którzy w Ruszku (pis. z poł. XV w.) mieli swoje działy. W 1. poł. XV w. Iwan de Golina, sędzia generalny kaliski wybudował w Ruszku pierwotny dwór i założył folwark. W 1449 r. na dworze i innych dobrach w pow. pyzdrskim i kaliskim zapisywał „500 zł. węg. posagu i 400 zł. węg. wiana”, żonie Bogumile. Miał z tąż Bogumiłą trzy córki: Annę, Barbarę i Małgorzatę, którym w 1469 r. sprzedał R. i folwark Łobesz na wyderkaf, za kwotę 750 grzywien. W późniejszym okresie wieś trzymał Rafał Czeszewski, syn w.w. Barbary i Iwana z Goliny, po którym w 1504 r. siostry przeprowadzały podział majątku. W skład dóbr wchodziły wówczas następujące wsie: Czeszewo, Rusko, Grab, Golina, Mikuszewo, Chlebowo, Kopalica, Gałązki, Górki, Łobesz, Wlawa i inne. Część Ruska dostała Zofia, zamężna za Jana Bielawskiego. Tylko część, albowiem na innym dziale siedzieli Rychwalscy, tj. Katarzyna Przyjemska z mężem Wojciechem. Inni Przyjemscy dziedzicami swojej części byli aż do 1563 r., kiedy to sprzedali dobra Franciszkowi i Piotrowi Kolnickim.
Bielawscy zagrzali miejsca we wsi nieco dłużej. W 1567 r. odnotowano tu braci Jakuba i Hieronima B. Cztery lata później Jakub Bielawski zapisywał żonie Annie Zielęckiej, wdowie po Macieju Ujejskim 4 tys. złp. posagu i t. wiana. W 1578 r. Piotr, Jakub, Stanisław i Jarosz Bielawscy posiadali 18 śladów osiadłych, 5 ćwierci pustych, 10 zagrodników i 2 komorników. Dobra odziedziczył Stanisław, zaś po nim przejęli je jego synowie: Jakub, Jan i Hieronim. Ciż bracia w latach 1605-1609 sprzedali swoje części wsi oraz Strzyżewo i łąki w Łobeszu, Wojciechowi Suchorzewskiemu h. Zaremba. Nowy dziedzic niezwłocznie zapisał na świeżo nabytych dobrach posag 2 tys. złp. żonie Urszuli Jastrzębskiej. Jeszcze w 1609 r. rozpoczął budowę nowego, drewnianego kościoła w Rusku. Wieś należała wówczas do parafii w Cerekwicy. W skład późniejszej parafii Rusko weszły wsie: Janowo, Strzyżewko i Suchorzewko. Ok. 1683 r. obok kościoła wybudowano także szkołę i szpital dla ubogich. Dziedzic w 1627 r. posiadał w R. 14 i pół śladów osiadłych, 5 ćwierci pustych, 4 zagrodników, 2 rzemieślników i wiatrak. W tymże też roku dokonał żywota, majątek pozostawiając bratu Bartłomiejowi z synem Janem. Jednak oprawę na dobrach posiadała wdowa – Urszula Jastrzębska – co gwarantowało jej spokojną posesję wsi aż do śmierci. Jak się niebawem okazało nie taką spokojną, bo musiała procesować się z Anną Lewicką, wdową po Hieronimie Bielawskim. Chodziło o jakieś pieniądze wynikłe przy ewikcji Ruska przez Bielawskiego Suchorzewskiemu.
W ciągu kolejnych lat spadkobiercy Wojciecha S. sprzedali wieś Władysławowi Bojanowskiemu h. Junosza (1590-1659), ożenionemu z Anną Suchorzewską, zaś ten już w 1639 r. sprzedał Rusko i Strzyżewo Stefanowi Kaczkowskiemu, za kwotę 20 tys. złp. Kolejny dziedzic ożeniony był z Zofią Pakosławską, z którą mieli córki: Annę i Dorotę. W 1635 r. Dorota wyszła za Pawła Morawskiego z Chomęcic h. Drogosław (1610-1672). Paweł miał wcześniej żonę Czarnkowską, a z nią synów Jana i Władysława. Z Dorotą mieli pięciu synów: Wojciecha, Pawła, Stanisława, Jakuba i Stefana. Nie wiadomo czy się rozwiedli, w każdym razie już w 1646 r. Dorota wyszła ponownie za mąż, za Jana Samuela Kawieckiego, z którym mieli syna Piotra Michała i córkę Katarzynę. Kawiecki przejął dobra po teściu (Kaczkowskim) mniej więcej w latach 60. XVII w. Dnia 28 lutego 1672 r. w Rusku młody Piotr Kawiecki zaślubił Annę Morawską z Chomęcic h. Drogosław. Z tego związku wkrótce urodziła się córka Marianna, a następnie syn Marcin Stanisław (1677). W 1678 r. Katarzyna Kawiecka zaślubiła w Rusku Kazimierza Przybysławskiego. Miała z nim córkę, która potem wyszła za Jana Morawskiego (1700-1789). Pod koniec lata 1678 r. w Rusku zmarła zaledwie 35-letnia dziedziczka Anna. Nadal mieszkała tu inna Anna, daleka kuzynka dziedziców, zamężna za Franciszka Białęskiego – wdowca po Helenie Kołdowskiej - z przychówkiem czworga dzieci. Z Anną zacny Franciszek B. miał jeszcze siódemkę potomstwa.
Przez cały powyższy okres dziedzicami wsi byli synowie Pawła i Doroty, bracia Morawscy. W 1690 r. Paweł, Stanisław i Jakub sprzedali Rusko, połowę Strzyżewka i folwark Suchorzewko oraz Łobęską Łąkę, Franciszkowi Koszutskiemu h. Leszczyc, za kwotę 67 tys. złp. Rok później także Wojciech sprzedał Koszutskiemu swoją część, za dodatkowe 15 tysięcy. Tenże Koszutski ożeniony był z Zofią Miaskowską h. Bończa. (Niestety nie znajdujemy tych nazwisk w WGM, być może po prostu brakuje tych osób w bazie). Dziedzic długo nie nacieszył się nowym majątkiem, albowiem zmarł, dnia 2 listopada 1693 r. Dwa lata później Adam Koszutski (zapewne syn Franciszka) ożenił się w Rusku z Teresą Koszutską. Matka – Zofia - umarła dnia 20 lutego 1706 r. Adam odziedziczył Rusko; z czasem został pisarzem ziemskim w Poznaniu. Tu znajdujemy ewidentny błąd w WGM, gdzie jako rodzice Adama występują Piotr i Barbara Konarzewska. Na szczęście potwierdzają się kolejne informacje, czyli fakt, że dziedzicem po Adamie i Teresie Koszutskich został jeden z ośmiorga dzieci – Piotr (1710-1742), ożeniony z Teofilą Eleonorą Dzierżanowską. (Tu również znajdujemy niezgodność z oryg. zapiską z 1753 r., gdzie imię dziedziczki występuje jako Bogumiła). Ze związku tego pochodziło sześcioro dzieci: Marianna, Jadwiga, Wojciech, Łukasz, Adam oraz Urszula. W 1753 r. Piotr zapisał córkom 24 tys. złp. posagu, a dwa lata później sprzedał Rusko, połowę Strzyżewka i Suchorzewko Antoniemu Zarembie z Kalinowy, synowi Władysława, za kwotę 174 tys. złp. Ten ożeniony był z Martą Barszczewską, zaś spośród ich czworga dzieci dobra odziedziczył Jan Zaremba (1750-1818), późniejszy szambelan królewski, który w 1778 r. ożenił się z Eleonorą Ponińską h. Łodzia. Mieli z Eleonorą cztery córki: Nepomucenę, Józefę, Apolonię Ludwikę i Katarzynę. Oficjalnie Jan otrzymał dobra dopiero w latach 90. XVIII w. W 1799 r. odbywał się ślub najstarszej córki z Marcinem Węsierskim h. Belina. Po dwóch latach w jej ślady poszła Katarzyna, którą wziął Józef Nieświastowski h. Nałęcz. W 1804 r. za mąż wydano Józefę, której wybrankiem został dziedzic Lewkowa - Michał Lipski z Lipego h. Grabie. Z kolei w 1807 r. Apolonia wyszła za Rafała Objezierskiego h. Nałęcz. W międzyczasie ojciec rozwiódł się z Ponińską i w 1803 r. mając 57 lat zaślubił wdowę Annę Radolińską h. Leszczyc. Po kilku latach dobra w R. postanowiono przekazać Apolonii, czyli w efekcie (w drodze wiana) kolejnym właścicielem R. miał zostać Objezierski (1764-1839). Był on synem Józefa i Agnieszki Teofili Watta-Kosickiej. Niedługo po ślubie wspólnie z teściem wybudował w Rusku nowy dwór. Stary dziedzic zmarł na podagrę mając 68 lat, dnia 10 listopada 1818 r. i pochowany został w Rusku. Rafał i Apolonia Objezierscy mieli czworo dzieci: Paulinę, Józefa, Franciszkę i Elżbietę Mariannę. W 1834 r. Franciszka wyszła za Antoniego Izydora Józefa Topińskiego h. Topór. Pięć lat później Elżbieta Marianna zaślubiła Aleksandra hr. Szembeka z Siemianic. Na dzień przed końcem 1839 r. zmarł 75-letni dziedzic, zaś jako przyczynę śmierci podano „hydropsis”. Pochowany został w Rusku dnia 3 stycznia 1840 r. Dobra w wianie otrzymał Topiński, zaś samą wieś przezwano Rusocinem. Nowy dziedzic też niebawem zmarł (1847) pozostawiając wdowę z synem Feliksem. Antoni i Franciszka Topińscy mieli także syna Władka, jednak ten umarł mając zaledwie 3 lata, dnia 2 grudnia 1840 r. Po 1847 r. majątek przejął Józef Objezierski (syn Rafała, 1811-1870), ożeniony z Józefą Mielęcką h. Ciołek. Na krótko przed śmiercią, dnia 6 lipca 1870 r. sprzedał Rusko hrabiemu Zygmuntowi Czarneckiemu. Dobra liczyły wówczas ok. 5 tys, mórg, zaś kwota transakcji opiewała na 250 tys. talarów. Zygmunt Czarnecki (1823-1908), w latach 1873-1875 wybudował w Rusku nowy pałac. Hrabia ożeniony był z Marią Giżycką z Giżyc h. Gozdawa, z którą mieli ośmioro dzieci: Wiktora Jana (1850-1916), Marcelinę (1853-1853), Wacława (1854-1855), Józefa (1857-1922), Ludwikę (1859-1943), Michała Stefana Protazego (1861-1947), Stefana (1863-1932) i Zygmunta (1880-1954). Ten ostatni uznał Rusko za swą rodową siedzibę i począł „pisać się” z Ruska.
W 1885 r. na Rusko składała się wieś z 33 domami i 269 m-cami oraz domena z 11 domami i 245 m-cami. Wieś miała 241 ha obszaru, w tym 233 ha ziemi uprawnej, a dominium 1255,54 ha, w tym 820,54 ha ziemi uprawnej, 30,43 ha łąk, 94,55 ha pastwisk, 265,56 ha lasów, 33,82 ha nieużytków oraz 1,93 ha wód. W skład domeny wchodziły wsie Janowo i Suchorzewko. Cały okręg dominalny liczył łącznie 22 domy z 457 m-cami wyznania katolickiego. W tamtych czasach w Rusku rozpoczynał się trakt bity do Borzęciczek, który łączył się z traktem koźmińsko-boreckim. W pałacu dziedzic Zygmunt hr. Czarnecki zgromadził cenny księgozbiór, złożony z unikatów, głównie autorów polskich. Dobra na pocz. XX w. odziedziczył Zygmunt junior, ożeniony z Marią Działowską z Działowa (von Salendorf) h. Prawdzic (1880-1954). mieli czwórkę dzieci urodzonych w Rusku: Zygmunta (1902-1920), Barbarę (1903-1944), Ludwikę (1904-2000) i Mariana Mieczysława (1907-1967). W 1926 r. majątek Czarneckich liczył 1300 ha, w tym 971 ha ziem uprawnych, 25 ha łąk i pastwisk, 260 ha lasów, 31 ha nieużytków i 3 ha wody. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 3637 talarów. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie byłego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. XX w.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Geoportal;
Mapster:
6718 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4070_Gora_1911.jpg
16388 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4070_Gora_1944_UPKrak.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neorenesansowy z elementami gotyku. Budynek wzniesiony na planie wydłużonego, nierównomiernego prostokąta, w dłuższej osi N-S, fasadą skierowany na wschód, piętrowy z mezzaninem, nakryty dachami o łagodnych spadach. W elewacji ogrodowej dwa znacznie wysunięte skrzydła. Od strony północnej wieża widokowa zwieńczona krenelażem. Pośrodku 11-osiowej fasady znaczny ryzalit wsparty na arkadach, pod którymi przebiega podjazd prowadzący do wejścia budynku.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. 8,137 ha, na dz. ewid. nr ...132/1 (dawna część ozdobna) i dwóch działkach wydzielonych z parku w płd.-zach. narożniku (dawny sad), nr 133/1 i 133/2 (pomiary: Geoportal, 1.12.2018 r.). W części wschodniej parku znajdują się dwa duże stawy. Układ przestrzenny pomimo niekorzystnych zmian jest względnie czytelny. W parku zachowana aleja grabowa. Na uwagę zasługują okazy starodrzewu: lipa drobnolistna o obw. w pierśnicy 340 cm, dąb szypułkowy o obw. 440 cm i drzewiasta magnolia przy wejściu zachodnim. Niegdyś sady owocowe rozciągały się także dalej na zachód, na płd. od drogi prowadzącej od str. zach. do pałacu. W okresie międzywojennym zostały one częściowo zlikwidowane, zaś po 2. w. św. teren ten podzielono na działki budowlane.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.