Rybno Wielkie

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 1 poł. XIX w.
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z końca 1. poł. XV w., kiedy to jej właścicielem był Jan z Rybna. Dopiero kilkanaście lat później właściciele zaczęli nazywać się Rybieńskimi, pieczętowali się zaś herbem "Korzbok", które to słowo stosowali jako przedrostek przed swoimi imionami, do ok. połowy XVI w. Opis herbu Korzbok: "w polu srebrnem, a lepiej błękitnem trzy złote karpie jeden nad drugim, w poprzek w lewo lub w prawo". Wg Kozińskiego i Ostrowskiego nad hełmem były nie trzy, a pięć piór strusich. Wspomniany Jan był dziedzicem Kiszkowa ex equo z bratem Piotrem, a części Rybna nabył od Elzbiety, żony Jarosława Szyrpowskiego. W 1472 r. Mikołaj Rybieński zapisywał na połowie wsi 100 grzywien posagu i t. wiana żonie Urszuli. Ta zaledwie rok później została wdową, zaś cała rodzina gwarantowała jej "spokojne posiadanie" połowy wsi z folwarkiem. Synami Rybieńskich byli Jan i Mikołaj, właściciele również Rybienka i połowy Kiszkowa. Dziedzicem został Mikołaj, następnie jego synowie: Jan i Stanisław. Na pocz. XVI w. wśród współwłaścicieli wsi pojawił się Bogusz Pierzchleński (Pierzchliński), a następnie syn jego Andrzej, który w 1510 r. zapisywał 80 grzywien posagu i t. wiana żonie Jadwidze Chipskiej (?). Jadwiga swoją część R. oraz Rybienka trzymała aż do 2. poł. XVI w. W międzyczasie dziesięciny płacono proboszczom kiszkowskim, zaś część wsi należała także do hrabiów Latalskich z Łabiszyna. Pod koniec tegoż stulecia Rybieńscy gdzieś zniknęli, a właścicielami wsi byli Niemojewscy h. Szeliga. W okresie 1580-1618 posiadali oni we wsi 1 łan osiadły, 1 pusty i 2 zagrodników. W 1594 r. Wawrzyniec N. zapisywał żonie Barbarze Spławskiej 5500 złp. posagu i t. wiana na Kiszkowie i Rybnie Wielkim. W 1620 r. wśród posiadaczy wsi (a raczej jej części północnej - późniejszego R. Sawickiego, obecnego Rybieńca) pojawił się Wacław Koszutski h. Leszczyc. W 1623 r. sprzedał on swoją część wsi Andrzejowi Gądeckiemu, synowi Jakuba za kwotę 18 tys. złp. Z kolei Andrzej Niemojewski swoją część sprzedawał Krzysztofowi Wysockiemu, kasztelanowi brzeskiemu. Coś tam z transakcją nie wyszło, bo po roku tę samą część sprzedał swemu bratu Łukaszowi. Od 1632 r. dziedzicem płn. poł. wsi był Jan Koszutski, syn Pawła, który w 1637 r. zapisał żonie Magdalenie Dobrosołowskiej 4500 złp. posagu. Drugą połowę Jan Niemojewski sprzedał swemu bratu Łukaszowi, za 35 tys. złp. W poł. XVII w. Dobrosołowska dzierżawiła wieś Janowi Chociszewskiemu, za którego po jakimś czasie wyszła za mąż. Później sprzedała swą część dzieciom z Jana Chociszewskiego, a następnie przeszła ona w ręce Aleksandra Koszutskiego. Ten w 1670 r. sprzedał płn. połowę Rybna Stanisławowi Kołudzkiemu za kwotę 24,5 tys. złp. Druga połowa należała w tym czasie do Niemojewskiego. Spadkobiercy Kołudzkich sprzedali swą część Wojciechowi Chrząstowskiemu, kasztelanowi nakielskiemu. Po nim odziedziczył te dobra syn Antoni, który siedział tu co najmniej do 1723 r. Kolejnym dziedzicem (całej wsi?) R.W. był Franciszek Bojanowski h. Junosza, a następnie (ok. 1764 r.) jego bratanek Mikołaj, syn Walentego Bojanowskiego. W 1767 r. sprzedał on Rybno Józefowi Radzimińskiemu h. Lubicz, sędziemu ziemskiemu gnieźnieńskiemu, synowi Antoniego i Teresy Bojanowskiej, ożenionemu z n.n. Michaliną. Jakaś cząstka wsi w tym okresie należała także do Teodory Kromkowskiej, która w 1780 r. scedowała ją na swego brata Stanisława. Józef i Michalina Radzimińscy mieli córkę Mariannę, która 20 stycznia 1782 r. wyszła za Aleksandra Moszczeńskiego h. Nałęcz, starostę brzeskiego. Dnia 3 września tegoż roku urodził im się syn Antoni Józef. Bratem Marianny był Piotr Radzimiński - kolejny dziedzic Rybna, ożeniony z Teklą Piekarską. Od nazwiska właścicieli tę część Rybna przezwano "Radzimińskim". Pominiemy nazwiska licznych posesorów przewijających się przez dwór w Rybnie. W 1793 r. urodził się tu syn Piotra i Tekli - Ignacy Aleksander R. (1793-1837), ożeniony z Pelagią Dobrzycką z Dobrzycy h. Leszczyc. Mieli oni córką Izabelę zamężną za Włodzimierza Biernackiego h. Poraj. Biernaccy najprawdopodobniej sprzedali Rybno w ręce niemieckie, gdyż kolejne wzmianki w zapiskach dotyczą już tylko Rybna Sawickiego położonego 2-3 km na płn.-wschód. Dodajmy, że owo Rybno zwane też było "Małym" (Rybno Minor) albo Skaławskim od pierwszych XIX-wiecznych jego posiadaczy. Kolejnym polskim właścicielem R.W. został Aleksander Jan Andrzej hr. Potworowski (1832-1885), który zakupił te dobra 28 lipca 1881 r. od wdowy po Janie Bernardzie Lange, zmarłym 30 stycznia tegoż właśnie roku. Majątek liczył wówczas 3600 mórg, a kwota za jaką nabyto dobra wynosiła 660 tys. marek. Hrabia Potworowski był synem Pauliny Mielęckiej i Adolfa Stanisława. Ożenił się w 1865 r. w Dreźnie z Emilią Grabowską z Grabówki h. Oksza, córką Maksymiliana i Marii z Rozenów, z którą to miał troje dzieci: Jana (1866-1942), Maksymiliana (1863-1944) i Marię (1875-1887). Był pruskim kapitanem rezerwy, odznaczony Krzyżem Żelaznym, a także delegatem powiatów zachodnich na sejm pruski oraz członkiem Zarządu Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego.
W 1885 r. R.W. wraz z folwarkiem Żurawita tworzyło okręg dominalny o pow. 902 ha, w tym 659 ha ziem uprawnych, 46 ha łąk i 48 ha lasów. Cały okręg posiadał 15 domów i 281 m-ców (Żurawita: 6 domów i 107 m-ców), w tym 260 katolików i 32 ewangelików. Majątek oprócz upraw specjalizował się w hodowli bydła holenderskiego i owiec rasy Negretti; posiadał własną gorzelnię parową. Potworowska po śmierci hrabiego sprzedała Rybno pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, a sama osiadła w swoim rodzinnym majątku w Parzęczewie. Dobra zostały rozparcelowane, a na powstałych w ten sposób gospodarstwach osadzono rolników niemieckich.
W okresie międzywojennym Rybno stanowiło siedzibę gminy w pow. gnieźnieńskim. Mleczarnia i gorzelnia należące wcześniej do majątku przekształciły się w spółki z o.o. We wsi ponadto znajdowała się Kasa Pożyczkowo - Oszczędnościowa i karczma W. Kędziory. W 1930 r. Rybno liczyło 526 m-ców. Jedyne większe gospodarstwo o areale 59 ha (resztówka?) należało do Marii Matthias. W latach 1939-43 wieś nosiła nazwę Fischhausen, a w latach 1943-45 Fischtal. Po 2. wojnie światowej na terenie dawnego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, dla którego wybudowano szereg nowych zabudowań gospodarczych, po drugiej stronie drogi dzielącej wieś. Tam też powstał nowy biurowiec, przejmujący tę funkcję po pałacu. W latach 90. XX w. PGR został ustawowo rozwiązany, a właścicielem obiektu została AWRSP, która w 2001 r. sprzedała dwór wraz z 2,5 ha gruntów osobie prywatnej.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Polski dla przemysłu... 1926;
Geoportal.
Juliusz hr. Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 2. Warszawa: B. Bolcewicz, J. Sikorski, 1897-1906
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór klasycystyczny. Budynek parterowy, nakryty dachem naczółkowym z facjatkami i mieszkaniami w szczytach, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta w dłuższej osi WzN-EzS, fasadą skierowany na południe (SzW), z niższą przybudówką od zachodu. W obu elewacjach nieznaczne, piętrowe ryzality, zwieńczone trójkątnymi wystawkami.

Park

Na pozostałości parku w Rybnie składają się dwa fragmenty starodrzewu: na zach. od dworu o pow. ok. 0,8 ha oraz na płd. od dworu o pow. ok. 0,9 ha (Geoportal, 2.09.2017 r.). Współczesny podział na działki ewidencyjne w żadnym stopniu nie uwzględnia istnienia parku. Niegdyś miał on ok. 6,5 ha powierzchni i obejmował głównie obszar na północ od dworu. W części płd. znajdowały się sady i ogrody warzywne.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011