Żydowo

Stan obecny

Własność J.S.T.
W obiekcie mieści się m.in. apteka.

Historia

Dwór z XVIII / XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1357 r., gdy wymieniona została wśród posiadłości kościoła gnieźnieńskiego. Ponoć nazwa pochodzi od zamieszkujących ją już wtedy żydów. W XIV i XV w. jej właściciele pisali się "z Żydowa". Na pocz. XV w. we wsi znajdował się już pierwszy kościół, a w 1424 r. ks. Mikołaj Czeszewski procesował się z Małgorzatą z Górowa, żoną Wojsława. Siłą rzeczy Żydowscy spokrewnieni byli z Gurowskimi. W 1508 r. Mikołaj Żydowski obiecywał żonie Barbarze Gurowskiej łan ziemi w Żydowie. Słowa nie dotrzymał, za co w 1512 r. zapłacił jej 10 grzywien "winy". W 1523 r. plebanem we wsi był Stanisław Krzaczewski, który posiadał tu 3 łany ziemi z przeznaczeniem dla zagrodnika oraz pod karczmę i szkołę. Pleban od łanów i "pustek" pobierał dziesięcinę w wys. 1 fertona. Zagrodnicy dawali po korcu owsa, a kmiecie po 2 korce żyta i owsa z łanu. W pewnym okresie XVI w. bracia Wojciech i Andrzej Żydowscy wyderkowali wieś kapitule gnieźnieńskiej. Trzecim bratem tychże Żydowskich był Sebastian, opat mogilnicki, sufragan, itd... Już w połowie XVI w. we wsi wznosił się dwór, o którym mówi wzmianka z 1576 r. W tymże roku Andrzej Żydowski sprzedał ów "dwór stary koło kościoła..." swemu synowi Jakubowi, za kwotę 5 tys. złp. W 1584 r. Andrzej Ż. nadał plebanowi swoje dobra w Jeleniej Głowie na przedmieściach Gniezna. Jego syn Jakub ożeniony był z Anną Korzbokową, z którą miał syna, Wojciecha. Ten w 1580 r. zapisywał na połowie wsi 1500 złp. posagu i t. wiana przyszłej żonie Elżbiecie Suchorzewskiej. Z kolei swoją część Jakub dał w 1584 r. żonie Katarzynie Sobockiej, ta zaś w 1596 r. sprzedała dobra Marcinowi Głębockiemu. Jego syn Stanisław w 1601 r. sprzedał swe działy za 3 tys. złp. Maciejowi Rogowskiemu, synowi Jana, zaś Rogowski w 1614 r. odsprzedał je Stanisławowi Chrząstowskiemu, synowi Jana. Na pocz. XVII w. wzmianki o Żydowskich się urywają, zaś potomkowie Głębockich i Chrząstowskich siedzą tu jeszcze do połowy tegoż stulecia. Wtedy to właścicielem Żydowa, Jelitowa Starego i Nowego oraz Kosmowa był Wojciech Jarochowski, który sprzedał te wsie swemu synowi Chryzostomowi. Ten w 1665 r. pozbył się dóbr na rzecz Heleny Mańkowskiej h. Zaremba, wdowy po Macieju Biskupskim, 2-o v. żonie Łukasza Niemojewskiego. Na pocz. XVIII w. dziedzicem Żydowa i przyległości był już Jan Jaraczewski ożeniony Teresą Wilczyńską, a następnie z Franciszką z Zajączków h. Świnka. Zmarł on w 1720 r. i pochowany został u reformatów w Poznaniu. Z pierwszej matki pochodzili synowie Franciszek i Stanisław. Po 1720 r. macocha wyszła ponownie za mąż, za Stanisława Rokossowskiego i została wygnana z Żydowa. Po Jaraczewskich odziedziczyła Katarzyna Cielecka 1-o v. Nijewska, 2-o v. Trzebicka, która wg kontraktu z 1735 r. scedowała swe prawa do Żydowa, Jelitowa, Kosmowa, cz. Żółcza i karczmy Jelenia Głowa, Antoniemu Piotrowi ze Smolan Smoleńskiemu h. Zagłoba. Na mocy cesji Smoleński stał się posesorem tych dóbr, a z czasem objął funkcję cześnika ciechanowskiego. Ożenił się z Ludwiką Piekarską, z którą miał synów: Józefa i Stanisława. Za jego rządów, w 1752 r. król August III Sas nadał wsi Żydowo prawa miejskie, zabrane przez Prusaków w 1857 r. Dwa lata później Smoleńscy wybudowali w Żydowie nowy kościół drewniany, który spalił się w 1811 r. W 1759 r. kościół został poświęcony przez Krzysztofa Dubińskiego, sufragana gnieźnieńskiego. W 1777 r. Antoni Smoleński dokonał pierwszej dyspozycji odnośnie dóbr, którą później odwołał tłumacząc się "słabością na zdrowiu". Dopiero w 1785 r. ostatecznie rozdzielił majątek pomiędzy synów i pozostałych spadkobierców. Dobra Żydowo wraz z miastem i Gembarzewo z olędrami dostał młodszy syn Stanisław. Już w 1782 r. ten pełnił funkcję podczaszego gnieźnieńskiego oraz wojskiego bydgoskiego. Ożenił się z Julianną Karską, córką Antoniego i Jadwigi Kucborskiej. Po jego śmierci ok. 1789 r. Julianna wraz ze swoim ojcem postanowili sprzedać Żydowo. Kolejnym dziedzicem na skutek cesji pewnych sum, został szambelan podkomorzy Adam Bielski h. Wieruszowa, syn Macieja i Anny Twardowskiej. Posesorami dóbr w tamtym czasie byli Anna i Dominik Jaraczewscy a następnie, na przeł. XVIII i XIX w. Elżbieta i Wojciech Mitrowscy. W 1797 r. Bielski był już wdowcem i postanowił ożenić się ponownie. Wybór padł na dziedziczkę Marszewa, również wdowę (po Felicjanie Wierzchleyskim) - Mariannę Wierzchleyską. Niestety nie wiemy, w jaki sposób kolejną właścicielką Żydowa stała się wdowa po Chełmickim, mieczniku dobrzyńskim, Teofila z d. Przyłubska. Ich synem, a zarazem kolejnym dziedzicem Ż. był Piotr Chełmicki (1792-1876) ożeniony z Pauliną Franciszką Anną Müntzberg. Ci mieli aż jedenaścioro dzieci, w tym Bolesława (ur. 1832), ożenionego z Izabellą Franciszką de Greem h. Olszyny, dziedzica Ż. od ok. 1860 r. Posesorami w okresie 1820 - 1850 byli kolejno: Drwęscy h. Langner, Feliks Chełmicki oraz Balbina i Jan Szulczewscy. W tym okresie znaną postacią w majątku był też leśniczy, a zarazem administrator lasów majątku Żydowo, Ignacy Cybulski ożeniony z Wiktorią Grudzińską. W 1845 r. na miejscu dawnego kościoła Piotr Chełmicki wraz z Walentym Grzeszkiewiczem - kanonikiem gnieźnieńskim, wystawił nowy kościół murowany. W tym samym roku kościół był konsekrowany przez sufragana gnieźnieńskiego Anzelma Brodziszewskiego.
Bolesław i Izabella Chełmiccy mieli pięcioro dzieci, w tym Wojciecha Józefa (1835-1919) ożenionego z Marią Hulewicz h. Nowina, Bronisława zmarłego dzieckiem, Juliana (1825-1909), Kazimierza i Stanisława. Dziedzicem po Bolesławie został Julian, ożeniony z Karoliną Chełmicką (1837-1917). Mieli oni ośmioro dzieci, z których dobra odziedziczył Stanisław (1852-1934). Julian Chełmicki był włościaninem ale także lekarzem, politykiem i patriotą. Walczył w 1848 i 1863 r., później był długoletnim posłem do parlamentu Rzeszy i Sejmu Pruskiego. Odznaczony został Orderem Orła Czerwonego IV klasy. W 1885 r. Żydowo dzieliło się na wieś gospodarską i dworską. Wieś miała 9 dymów z 84 m-cami oraz 105 ha gruntów. Majątek posiadał 1322 morgi obszaru; było tu 26 dymów i 315 m-ców, w tym 24 ewangelików. Z ośmiorga potomków Juliana Chełmickiego dobra w Żydowie odziedziczył Stanisław Chełmicki ożeniony z Gabrielą Chełmicką (1862-1926). Mieli oni dwóch synów: Bartłomieja (1884-1938) i Mikołaja (1888-1938). W 1926 r. pod zarządem Chełmickich dobra liczyły 987 ha, w tym 916 ha ziem uprawnych, 30 ha łak i pastwisk, 25 ha lasów, 12 ha nieużytków i 4 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 2329 talarów. Oprócz typowych upraw i hodowli gospodarstwo specjalizowało się w reprodukcji nasion buraczanych. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Siedau. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie byłego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo w 1994 r. Na bazie majątku PGR utworzono Gospodarstwo Rolno - Hodowlane Spółka z o.o., które istnieje do dzisiaj.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Plan Odnowy Miejscowości Żydowo na lata 2015-2023:
http://biuletyn.net/nt-bin/_private/czerniejewo/3547.pdf
Mapster:
5599 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na nierównomiernym, wydłużonym planie, w dłuższej osi zbliżonej do W-E, fasadą skierowany na płn. Budynek parterowo-piętrowy, na wysokich piwnicach, składający się z trzech zasadniczych części: od zachodu parterowej nakrytej płaskim dachem, środkowej (zróżnicowanej wysokościowo) i wschodniej parterowej nakrytej łamanym dachem dwuspadowym z użytkowym poddaszem. Środkowa część dworu to dwupiętrowa bryła z wąskim piętrowym skrzydłem dostawionym poprzecznie od wschodu; patrząc od strony fasady, przed tym skrzydłem znajduje się niższa częśc parterowa. Wejście głowne znajduje się w fasadzie, w najwyższej części dworu. Poprzedzone jest schodami i osłonięte kolumnowym portykiem dźwigającym balkon.

Park

Park z XIX w. o pow. 3,5 ha, zachowany w dawnych granicach. Niegdyś park był znacznie większy i obejmował sady położone na płd. od podwórza gospodarczego. Na tej części po wojnie wybudowano szereg zabudowań gospodarczych dla nowopowstałego PGR-u. Zachowana część ozdobna parku zajmuje wschodnią część dz. ewid. nr ...77/1 o pow. 15,6330 ha (Geoportal, 31.07.2017 r.). Pomimo nieczytelnej dawnej kompozycji przestrzennej park jest czysty i zadbany.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011