Zberki

Stan obecny

Prawdopodobnie własność JST.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Zberki to wieś leżąca 11,5 km na wschód od Środy Wielkopolskiej. Pod koniec średniowiecza jej nazwę zapisywano także w postaci Dzberki albo Dzberky. Po raz pierwszy wzmiankowana w 1369 r., a w 1392 r., siedział tu Wojciech i inni Zberkowscy. Wojciech ożeniony był z Małgorzatą i mieli córki Święchnę, Elżbietę i Sędkę. W 1394 r. Piotr ze wsi Zberki udowadniał przed sądem swoje szlachectwo, a w jego sprawie świadczył Jan (Janek) ze Szczytnik Szczytnicki. W 1419 r. córki Wojciecha toczyły proces z Sędziwojem ze Starężyna, o 200 grzywien które ich ojciec wniósł do wsi Wojsko i Borzątkowo, a matka dała Sędziwojowi za wójtostwo w Ujściu. Znany był też w tym okresie szlachetny Mikołaj ze Zb., który w 1431 r. kupił od plebana Jana w Komaszycach, dziesięcinę snopową zgromadzoną w 1 stogu, za 7 wiardunków. W poł. XV w. w zapiskach pojawia się Andrzej Zberkowski i jego córki Helena, Barbara i Synocha, odnotowane w 1462 r. - "niegdyś dziedziczki w Chwalęcinku". Andrzej miał oprócz córek kilku synów, w tym Macieja, który w 1462 r. po podziale z tymiż braćmi sprzedał swoją część Wincentemu zwanemu "Wargacz" w Zberkach. Dwa lata później to samo uczynił jego brat Michał, za kwotę 300 grzywien.
Dziedzice wsi zwali się Zberkowskimi, ale zdarza się też, że w zapiskach odnotowano "Dzberkowskich". Pozostałymi braćmi byli Mikołaj i Jerzy, a w 1470 r. pierwszy sprzedał drugiemu część wsi za 20 grzywien. W zapisce obaj nazywani są "dziedzicami" Zberek. Jerzy w tym samym roku zapisywał na połowie swojej części, po 40 grzywien posagu i wiana żonie, Dorocie Czasułtowskiej. Wspomniany już "Wargacz" był zapewne bratem najmłodszym, bo dopiero w 1476 r. (po kolejnych działach z braćmi) zapisywał 30 grzywien posagu i tyleż wiana żonie Apolonii.
Zupełnie "nowe" osoby, których nie potrafimy powiązać z w. wymienionymi, pojawiają się w zapisce z 1478 r. Jedynym imieniem które się powtarza jest Mikołaj, jednakowoż zwany on jest Ćwierdzińskim. Pozostali to: ksiądz Wojciech z Niestronna, ksiądz Piotr w Wielkich Pomorzanach, ksiądz Jan - wikary w katedrze gnieźn., Jarosław i Jadwiga, wdowa po Piotrze Zberkowskim. Dwoje ostatnich to "dz-e de Wyszchowiska". Całe to liczne rodzeństwo w 1478 r. - po śmierci Mikołaja - dało swe "prawo bliższości" dziedzicom w Zberkach - Janowi i Wawrzyńcowi. Tenże Wawrzyniec w 1487 r. zapisał na poł. swej części dziedzicznej 40 grzywien posagu i tyleż wiana żonie Agnieszce Kołaczkowskiej. Wspólnie z bratem wybudowali we wsi dwór, wzmiankowany w 1494 r. z okazji ponownego zapisu posagu dla żony w wys. 75 grz. i t. wiana, na "dworze z przyległościami, na połowie folwarku i na 3 kmieciach". W zapiskach z tego okresu przewija się Stanisław Szymanowski, można by rzec szwagier dziedziców, mąż Doroty Zberkowskiej (zdaje się, że ona była ich kuzynką, a nie siostrą).
Wawrzyniec miał z Kołaczkowską synów: Kaspra, Jana i Jakuba. Tenże Jakub w 1509 r. zapisywał na poł. swojej części po 50 grzywien posagu i wiana żonie Annie Myślęckiej. W 1525 r. znajdujemy też Szymona, który zapisywał na poł. swej części w Zberkach, po 60 grzywien posagu i wiana żonie Barbarze Ostrowieckiej. Jak na ew. syna Jakuba jest on za młody, mógł też być ów Szymon czwartym, najmłodszym synem Wawrzyńca.
W tym czasie na drugim dziale we wsi siedział Jan Noskowski, w 1527 ożeniony z Małgorzatą Studzieńską. Mieli oni córkę Annę, która ok. połowy XV w. wyszła za Jana Konarskiego z Konar (k. Inowrocławia). Konarski posiadał także wieś Ostrów w pow. gnieźnieńskim, Chomiążę i młyn Grzmiąca niedaleko Żnina na Pałukach oraz Nowąwieś w pow. kcyńskim. Druga córka Noskowskiego - Agnieszka - wyszła za Wojciecha Budzisławskiego z Budzisławia i Zberzyna w pow. gnieźnieńskim. Po śmierci Wojciecha wyszła za Tupalskiego (również Wojciecha), sędziego inowrocławskiego. Po Tupalskim dobra odziedziczyli Łukasz i Jerzy Ulanowscy, którzy sprzedali swoją część Z. - Stanisławowi Ulanowskiemu. Do 1601 r. swoje części sprzedało mu także pozostałe rodzeństwo, w tym siostra Katarzyna, zamężna za Radeckiego.
Dopiero w 1549 r. "znaleźli się" ponownie Zberkowscy: ksiądz Jan Z., pleban w Borucinie oraz bracia jego: Maciej, Paweł, Wojciech i Jerzy. W 1560 r. ciż czterej bracia sprzedali wieś szóstemu - Mikołajowi Zb. Ten w 1566 r. zapisał po 600 złp. posagu i wiana swej żonie Katarzynie Wydzierzewskiej. Mieli oni syna Marcina. Następnie Jerzy Zberkowski miał pięciu synów: Jana, Jakuba, Marcina, Krzysztofa i Macieja. W 1592 r. Jan sprzedał części po 2 zmarłych braciach Maciejowi, a trzy lata później Krzysztof swoją część z wiatrakiem puścił na wyderkaf Piotrowi Gablińskiemu. Transakcje pomiędzy braćmi i kuzynami ciągną się przez całą 1. połowę XVII w. W ogóle w zapiskach z tego okresu panuje spory bałagan, bo niewielkie części Zberek odziedziczyli ludzie niekoniecznie spokrewnieni z obecnymi dziedzicami, jak np Urszula Noskowska, która w 1608 r. sprzedała część synowi Adamowi, zaś ten w 1614 r. Janowi Żórawskiemu. W 1616 r. Wojciech Żórawski sprzedał tę część wdowie po Janie - Annie z Pigłowic, a ta w 1619 r. swemu bratu - Łukaszowi Pigłowskiemu. Za Pigłowskim we wsi pojawili się nawet Skrzetuscy, toczący z nim spory o jakiś zastaw dokonany przez matkę. W 1623 r. Pigłowski odpalił Świętosławowi Skrzetuskiemu, synowi Andrzeja kwotę 1500 złp., i na tym sprawa chwilowo się zakończyła. Co ciekawe, we wsi należącej notabene do Zberkowskich, to Pigłowski był płatnikiem "podymnego" w 1629 r., płacąc 6,15 złp. od 13 dymów.
Żadna z kolejnych zapisek nie informuje, czyimi synami byli dziedzice wsi w 1624 r. - Felicjan i Stanisław Zberkowscy. W tymże roku Stanisław odsprzedał swoją część bratu, tak więc to Felicjan (z żoną Anną Grabską) występuje jako dziedzic Zb. do swojej śmierci ok. 1642 r. Wdowa Anna wyszła ponownie za mąż, za Jana Kwileckiego, który zmarł w 1654 r. W tymże roku, wraz z synem Andrzejem Zberkowskim zawierali oni kontrakt z Jerzym Chełkowskim h. Wczele.
Na części Pigłowskich siedział Adam, syn Łukasza, który w 1645 r. sprzedał ją Andrzejowi Cielęckiemu h. Ciołek, za kwotę 10 tys. złp. Po śmierci Adama Pigłowskiego dziedziczką tej części była wdowa Zofia z Bukowca, która wydzierżawiła ją w 1666 r. Franciszkowi Dąbrowskiemu. Na części Zberkowskich dziedzicem był w tym czasie Andrzej Z. Po jego śmierci wieś odziedziczyli synowie Wacława (wnuki Wojciecha Zberkowskiego) - Stanisław i Dominik. Ciż bracia wraz z ciotkami Marianną Siedlecką i Ewą Brodowską (córkami Wacława Zb.) w 1694 r. dali wieś w tenutę (dzierżawę) Maciejowi Stanisławowi Zakrzewskiemu. Stanisław Zberkowski miał synów: Władysława i Michała.
W 1732 r. wnuczka Zofii Zberkowskiej (prawnuczka Jana Zb.) - Marianna Wichrowska, wdowa po Marcjanie Pląskowskim, scedowała swoje prawo spadkowe Andrzejowi Madalińskiemu. Ten z żoną Katarzyną Gaszyńską miał córkę Annę, która wyszła za Macieja Bylinę i miała z nim synów Ludwika i Stanisława. Pozostałe córki to: Teresa żona Żelisławskiego, Aniela żona Michała Nieniewskiego, Agnieszka żona Marcina Murzynowskiego oraz Marianna, żona Eustachego Węgierskiego.
Madalińscy sprzedali Zberki - Jerzemu Sczanieckiemu h. Ossoria, piszącemu się z Łagowca, synowi Wojciecha i Magdaleny Rozbickiej. W 1743 r. o rękę siostry Jerzego - Ludwiki - wystąpił wdowiec Krzysztof Kurnatowski h. Łodzia, piszący się z Bytynia. Jerzy Sczaniecki ożenił się z Jadwigą Kurnatowską, córką Aleksandra i Joanny Mielęckiej h. Ciołek. Ostatni z wcześniej wymienionych spadkobierców Zberkowskich - m. innymi Ludwik i Stanisław Bylina, sprzedali swe udziały Sczanieckiemu w 1765 r.
W 1774 r. Jerzy Sczaniecki za pomocą swego plenipotenta (siostrzeńca) Piotra Żychlińskiego sprzedał Zberki Stefanowi Dobrogoyskiemu, podczaszemu bracławskiemu. Żoną Stefana była Katarzyna Miaskowska h. Bończa. W 1778 r. w Zberkach urodził się ich syn Wiktor, a w 1780 r. w Lednogórze syn Kazimierz i w 1787 r. (tamże) córka Petronella. Dziedzic Stefan Dobrogoyski zmarł dnia 9 stycznia 1795 r.
Na początku XIX w. Zberki nabył plenipotent dóbr Grodzisko - Antoni Gąsiorowski h. Ślepowron, potomek "ślepowrończyków" z Miroszewic. W 1803 r. ożenił się on w Popówku z córką tamtejszych posesorów - Józefą Krajewską. Albo Krajewska zmarła, albo też w zapiskach są nieścisłości, bo w 1804 r. w Paprotni urodził się syn jego i Apolonii Trzebińskiej - Józef. (a może to błąd w Regestach?) Dnia 16 sierpnia 1907 r. w Rudzie pod Wieluniem urodził się drugi syn Antoniego - Ludwik (sam podawał datę ur. - 25 sierpnia). Po urodzeniu Ludwika rodzice przenieśli się do Rydzyny pod Szamotułami, następnie do Michałowa pod Poznaniem, a dopiero później zamieszkali w Zberkach. Antoni Gąsiorowski zmarł mając zaledwie 38 lat, dnia 31 stycznia 1838 r. Później Krajewska wyszła za Antoniego Mieroszewskiego; zmarła w 1894 r.
Syn Ludwik w 1829 r. ukończył gimnazjum w Poznaniu, a 23 marca 1831 r. został mianowany podlekarzem. W 1831 r. walczył w powstaniu listopadowym wraz z bratem Józefem. Józef powrócił na gospodarstwo, a Ludwik w 1835 r. został doktorem medycyny. W 1836 r. wraz żoną Wirydianną Żychlińską h. Szeliga zamieszkał w Poznaniu. Zmarł dnia 9 grudnia 1863 r. pozostawiając wdowę i 6 dzieci: Kazimierza (22 l.), Antoninę (21 lat), Macieja (19 l.), Mieczysława (18 l.), Marię (16 l.) oraz 7-letnią Ludwikę. W 1891 r. żyło już tylko troje spośród nich: Kazimierz który był księgarzem w Poznaniu, Maciej który podobnie jak ojciec został lekarzem oraz najmłodsza córka, urodzona nazajutrz po wyjściu ojca z więzienia w 1846 r.
Dziedzicem wsi przez cały ten okres był Józef Roman Gąsiorowski. W 1874 r. sąd we Wrześni wystawił dobra rycerskie Zberki na licytację. Miały one wówczas "293 ha 33 ar. 30 lasek kw." W 1878 r. nabył je niejaki Schur z majątku Gutowy Wielkie, za kwotę 162550 marek. Józef Gąsiorowski zmarł w 1886 r.
W 1888 r. Zberki dzieliły się na wieś gospodarczą z 49 ha ziemi, 5 dymami i 34 m-cami, w tym 5 protestantów oraz dworską z 297 ha, 7 dymami i 98 m-cami, w tym 9 protestantów. Czysty dochód gruntowy wynosił wówczas 2513 marek.
Na pocz. XX w. Zberki znalazły się w powiecie wrzesińskim. W 1910 r. do dworu dobudowana została oficyna. W 1913 r. dobra liczyły 298 ha (plus 18 ha Rustikalbezitz), w tym 283 ha ziemi uprawnej, 3 ha nieużytków i 7 ha wody wraz z nieużytkami. W gospodarstwie doliczono się 136 koni, 170 szt. bydła dorosłego plus 44 cielaki i 150 szt. trzody chlewnej. Właścicielem był Fritz Schur. Po wyzwoleniu Polski niemieccy właściciele pozostali we wsi. W 1926 r. pod zarządem Fryderyka Schura dobra obejmowały 300 ha, w tym 298 ha ziemi uprawnej, 1 ha nieużytków i 1 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 838 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 146 mieszkańców. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Schurshof. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811868 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3770_(2067)_Miloslaw_1911_APP_Sygn._M.top.25-1559-1.jpg
5962 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3770_Miloslaw_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, nakryty wysokim dachem łamanym, z parterową przybudówką od str. płn. zach. i półokrągłą werandą od str. płd. wschodniej.

Park

Park z XIX w. w Zberkach nie miał charakteru regularnego założenia. Rozciągał się po obu stronach drogi i przed 1945 miał ok. 4 ha powierzchni (w tym spory obszar na płn. od podwórza gospodarczego), z czego na dzień dzisiejszy pozostało 2,4 ha.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011