Zbarzewo

Stan obecny

Własność J.S.T. Na sprzedaż.
Pałac popadający w ruinę, zarwany dach.

Historia

Pałac z pocz. XX w.
Wieś znana co najmniej od pocz. XV w. W zapiskach występuje jako: Sbarzevo, Sbarzewo, Sbarzs, Zbąrzewo i Bargen (niem.). Dziedzicem tych ziem i Jezierzycy w poł. XV stulecia był Henryk Kotwicz z Gołanicy (de Golanycza). Z inicjatywy Kotwiczów we wsi wybudowano drewniany kościół, który stał się parafialnym już przed 1448 r., pod wezwaniem Narodzenia N.M.P. Wygląda na to, że pierwsze pisane informacje o wsi są znacznie późniejsze i pochodzą dopiero z końca XV w. Henryk miał syna Mikołaja, który zapewne jako pierwszy zaczął nazywać się Krzyckim, od posiadanych przez Kotwiczów dóbr Krzycko Wielkie i Małe. Pierwszej żony Mikołaja nie znamy, natomiast drugą była n.n. Elżbieta. Rodzonym synem Mikołaja był Jan, ożeniony z Katarzyną Ossowską z Ossowej Sieni, której w 1498 r. zapisał 900 florenów wiana i 350 florenów posagu, na połowach swoich dóbr Zbarzewo, Krzycko Małe i Nowa Wieś. Jan i Katarzyna mieli sześcioro dzieci: Jerzego, Mikołaja, Marcina, Łukasza, Jana i Dorotę. W latach 1503-17 Jan był podsędkiem wschowskim, a od 1517 do swojej śmierci w 1520 r. – sędzią wschowskim. W Zbarzewie Krzycki założył folwark, allodium i wybudował dwór.
Zbarzewo czy też Zbąrzewo podzielone było co najmniej na dwa działy, zaś na drugim z nich siedzieli rodzimi mieszkańcy tej wsi – Zbarzewscy. Najbardziej znany to Kasper zwany Rottemberg (albo Rottenburg, protoplasta późniejszej szlacheckiej rodziny von Rottenburg), z którym w 1503 r. procesowali się dziedzice Olbrachcic, Dębowej Łąki i Sierpowa. Starosta wschowski nakazał, aby na rozprawę stawili się wszyscy kmiecie i poddani, należący do Krzysztofa Olbrachcickiego, Mikołaja Ossowskiego i Wincentego Sierpowskiego. Widocznie nie doprowadzili go do ruiny, bo już w 1507 r. ten zapisywał 200 złp. posagu i t. wiana żonie Dorocie. Wspomnieć wypada, że oprócz działów Kotwiczy i Zbarzewskich część gruntów posiadało zapewne sołectwo kościelne. W 1522 r. wdowa po Janie Krzyckim - Katarzyna, dziedziczka w Zbarzewie, sprzedała synowi Mikołajowi Krzyckiemu swoją część Ossowej Sieni.
Na pocz. XVI w., na swojej części wsi, Kasper „Rottemberg” (ożeniony z Dorotą), nie chcąc być gorszym od Krzyckich wybudował dwór z folwarkiem. W 1534 r. sprzedał go wraz z połową ziemi Janowi Czackiemu, dziedzicowi z Rogowa i Włostowa. Tenże Jan, ożeniony z Anną Chwałkowską h. Odrowąż, w 1543 r. zapisał 6 grzywien czynszu rocznie mansjonarzom w Kościanie (od łącznej sumy 100 grzywien). W 1556 r. płacił biskupom poznańskim 2 złp. dziesięciny z 5 łanów. W latach 1571-1582 syn Jana - Baltazar Czacki, posiadał 5 łanów osiadłych, 3 zagrodników, 3 komorników z bydłem, 5 komorników bez bydła, 3 owczarzy (z których każdy miał po 20 owiec) i 1 rataja. Jeszcze w latach 80. XVI w. Baltazar wymieniał się częściami dóbr z bratem Ambrożym, następnie sprzedali swoją połowę Z. Andrzejowi z Leszna Leszczyńskiemu, wojewodzie brzesko-kujawskiemu. O żadnym Mikołaju Czackim (Libicki) nic nam nie wiadomo.
W międzyczasie na dziale Krzyckich siedzieli synowie Jana – Maciej i Mikołaj. W 1553 r. Maciej zapisał żonie Annie Przeborowskiej 700 złp. posagu i t. wiana. Rok później, na skutek podziału dóbr, Zbarzewo dostał Mikołaj, zaś Maciejowi przypadła ojcowska część Ossowej Sieni. W latach 1571 i 1583 Maciej Krzycki sprzedał część wsi Janowi Ossowskiemu, pisarzowi ziemskiemu wschowskiemu. Mikołaj w 1585 r. zapisywał na swojej części 1200 złp. posagu i t. wiana żonie przyszłej Annie Gramblewskiej, córce Jana. Po osiągnięciu stanowiska surrogata w sądzie wschowskim, w 1600 r. sprzedał swe działy w Ossowej Sieni i Zbarzewie Janowi Ossowskiemu. Tym sposobem zakończyły się rządy Krzyckich w Zbarzewie i rozpoczął jeden z gorszych okresów w jej dziejach, kiedy to dobra na kilkanaście lat całkowicie opustoszały; jednocześnie w północnej części Polski rozpoczęła się pierwsza wojna szwedzka...
Leszczyński swoją połowę Z. sprzedawał na wyderkaf kilka razy. Przez Zbarzewo przewinęli się: Cykowski, Ziemecki, Jan Lipski. Fryderyk Wilczopolski i Zygmunt Kotwicz. W 1610 r. wieś zajęli: Andrzej Opaliński, biskup poznański z bratem Łukaszem. Obaj zapisali na Z. „dożywocie” żonie Łukasza – Annie z Pilczy, jednocześnie przekazując wieś swojej siostrze - Zofii Opalińskiej (1563-1618). Prawdopodobnie dla zarządców zbudowano we wsi nowy, niewielki folwark. Równie niewielką część należącą do Zygmunta Kotwicza wziął jego brat Henryk i scedował w 1618 r. na Ernesta a Sehrn Thos.
Mężem Zofii Opalińskiej był Jan Leszczyński h. Wieniawa (1546-1589), brat w. wym. Andrzeja. Miał on z Zofią jedyną córkę Katarzynę (1588-1638), zamężną za Andrzeja Tęczyńskiego z Morawicy h. Topór, a następnie za Adama Sędziwoja Czarnkowskiego h. Nałęcz. Katarzyna była trzecią żoną zacnego generała. Miała z nim troje dzieci: Annę, Franciszka Kazimierza Sędziwoja i Teresę Konstancję. Z trójki tej nas interesuje Anna Czarnkowska, która w 1620 r. wyszła za Jana hrabiego Leszczyńskiego (1603-1678), syna Andrzeja i Opalińskiej. Zmarła dość młodo, bo ok. 1630 r., zaś niedługo później Leszczyński ożenił się ponownie, z Cecylią z Kołaczkowic Kołaczkowską h. Awdaniec. Miał on braci Rafała i Przecława, z podziału z którymi to jemu przypadł klucz gołanicki ze Zbarzewem. W poł. XVII w. Leszczyńscy wybudowali na miejscu starej drewnianej świątyni nowy kościół murowany. W 1672 r. poświęcił go Jan Gniński, sufragan poznański. Jan L. prawdopodobnie nie posiadał potomstwa, dlatego ok. 1670 r. dobra przypadły Rafałowi (1650-1703), wnukowi jego brata Rafała, a synowi Bogusława (1612-1639) i Anny ks. Dohnhoff . Rafał (młodszy) ożeniony był (ślub w 1676 r.) z Anną Jabłonowską h. Prus (III), córką Stanisława Jana, wojewody ruskiego. Podobnie jak jego przodkowie, Rafał Opaliński pełnił wiele ważnych funkcji państwowych. Był m.in. podskarbim wielkim koronnym, starostą generalnym Wielkopolski i wojewodą łęczyckim, wojewodą poznańskim, etc... Z Anną mieli jedynego syna Stanisława (1677-1766), ożenionego z Katarzyną Opalińską – przyszłego króla Polski.
Wieś Zbarzewo, o której przyszły król zapewne nawet nie słyszał, była przez lata dzierżawiona i puszczana na wyderkaf. W 1681 r. wziął ją Melchior Gurowski, podczaszy poznański. W 1690 r. bracia Bogusław i Rafał Leszczyńscy sprzedali klucz gołaniecki ze Zbarzewem Piotrowi Żychlińskiemu h. Szeliga, podkomorzemu woj. kaliskiego, za kwotę 223 tys. złp. Piotr Ż. ożeniony był z Sybillą hr. Donhoff, z którą mieli czworo dzieci: Władysława, Andrzeja, Konstancję i Aleksandra. Z tejże czwórki Zbarzewo dostał Władysław (1670-1739), ożeniony z Anną Heleną Bojanowską h. Junosza. Oni również mieli czworo dzieci: Ewę, Bogusława, Zygmunta i Wiktorię Zofię. W latach 20. XVIII w. wieś przeszła w ręce brata Władysława – Andrzeja (1660-1739), wojskiego kaliskiego. W 1726 r. A. Żychliński postanowił sprzedać wieś Samuelowi Zygfridowi Szlichtingowi z Bukowca h. własnego (z Ossowej Sieni), ożenionemu z Sybillą Konstancją Żychlińską. Transakcja z różnymi utrudnieniami ciągnęła się przez wiele lat, głównie przez chorobę Władysława oraz długi ciążące na dobrach. Część spadkobierców, głównie Wiktoria i jej dzieci, protestowała przeciwko sprzedaży i transakcja została ostatecznie sfinalizowana dopiero w 1737 r.
Synem Samuela Schlichtinga był Andrzej Aleksander Alojzy (1728-1792), generał wojska pruskiego, ożeniony z Ernestyną Golcz z Prawdzica i Gólczewa h. wł., a następnie z Karoliną Wilhelminą Elżbietą Berg und Herrendorf. W 1770 r., czyli gdy Schlichting był jeszcze pułkownikiem, sprzedał on Zbarzewo (już wtedy nazywane Bargen) Katarzynie Nieżychowskiej h. Pomian. Mężem dziedziczki był Jan Tworzyjański, zaś ich córkami: Ludwika, która wyszła za Rafała Gurowskiego h. Wczele, kasztelana przemęckiego i Katarzyna zamężna za Rafała z Błociszewa Gajewskiego h. Ostoja (1714-1775), kasztelana rogozińskiego. Wcześniejszą żoną kasztelana była Józefa Mielżyńska, z którą miał on trzy córki.
Matka pań Tworzyjańskich (K. Nieżychowska) zmarła w 1774 r., a rok później zawarta została umowa działowa pomiędzy Gurowskimi a Gajewskimi. Córki jeszcze za życia kasztelana dostały po 130 tys. złp w gotówce, ponadto w grę wchodziły różne sumy od „kredytorów”, m.in. jakieś 151 tys. zapisane przez księcia Aleksandra Sułkowskiego. Cały zapis dotyczący umowy jest zawiły, więc darujemy sobie jego analizę poprzestając na stwierdzeniu, że schedę pierwszą – Gryżynę (Attendorff) z przyległościami dostała Gurowska, zaś drugą czyli Zbarzewo, dostała Katarzyna Gajewska. W wykazie dóbr ziemskich w ziemi wschowskiej z 1789 r., Zbarzewo widnieje jako wieś dziedziczna Katarzyny Gajewskiej, kasztelanowej rogozińskiej. Ciekawostką jest fakt, że dziedziczka była żydówką, a w 1792 r. porzuciła judaizm i została ochrzczona. Z jej związku z Gajewskim pochodziło pięcioro dzieci: Alojza Anna, Adam Norbert, Ksawery, Bonawentura oraz Franciszka. Z piątki tej Zbarzewo dostał Bonawentura Gajewski (1770-1812), rotmistrz kawalerii narodowej, dziedzic Osieczny. Matka od 1793 r. mieszkała w Wolsztynie (w rodowych dobrach Gajewskich), gdzie zmarła dnia 17 stycznia 1799 r.
Bonawentura Gajewski ożeniony był z Anną Marią Mielżyńską h. Nowina. Mieli oni syna Józefa (1800-1831), ożenionego z Józefą Rychłowską h. Nałęcz i córkę Antoninę Sewerynę zam. za Antoniego Krzyżanowskiego h. Świnka. Gajewski później się rozwiódł, a w 1799 r. zaślubił w Szkaradowie Jolantę Mycielską, córkę Jana Nepomucena, starosty ośnickiego. Miał z nią drugą córkę –Leokadię, zam. za Gustawa Stanisława Engenströma, generała rosyjskiego. Zmarł w 1812 r. w Poznaniu, pochowany zaś został w Osiecznej. W licznych zapiskach z pocz. XIX w. wśród dóbr Gajewskich Zbarzewo nie występuje, czyli zapewne już wcześniej wieś ta została sprzedana w ręce książąt Anhalt Dessau, w których pozostawała do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. albo tylko do pocz. XX w. Pałac wzniesiony został ponoć dla rodziny Hörich, w 1902 r. Jeżeli jednak właścicielami byli nadal von Anhalt Dessau, to rodzina H. mogła na przykład dzierżawić majątek.
W 1885 r. Zbarzewo dzieliło się na wieś gospodarczą i wieś rycerską. We wsi znajdowały się szkoły: katolicka i ewangelicka oraz parafia katolicka. Ewangelicy swoją parafię mieli we Wschowie. Wieś posiadała 233 ha obszaru i 38 dymów z 205 m-cami, w tym 2 ewangelików. Dobra miały 699 ha rozległości, 11 dymów i 188 m-ców, w tym 25 ewangelików. Czysty dochód gruntowy wynosił 7641 marek. Po wyzwoleniu Polski niemieccy właściciele opuścili majątek, który został przejęty przez nowopowstałe państwo polskie. W 1926 r. dobra znajdowały się w dzierżawie Witolda Kuczyńskiego. Liczyły 391,33 ha, w tym 243,45 ha ziem uprawnych, 35,5 ha łąk i pastwisk, 109 ha lasów oraz 3,38 ha nieużytków. Lasy nie były wydzierżawione Kuczyńskiemu, znajdowały się jedynie w administracji dzierżawcy. Dochodu gruntowego nie podano. Dobra posiadały własną gorzelnię. Wieś w 1926 r. miała 430 mieszkańców. Był tu także wiatrak J. Lorentza i zajazd R. Erdmana. Po 2 wojnie światowej majątek został znacjonalizowany, zaś jego ziemie rozparcelowano. W pałacu prawdopodobnie znajdowały się mieszkania. Od wielu lat gmina Włoszakowice próbuje sprzedać obiekt, ostatnio z bonifikatą sięgającą 80%.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, I.H. P.A.N.
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Otopanorama.pl: https://otopanorama.pl/palac-park-nalezace-gminy-sprzedaz/;
Plan Odnowy Miejscowości Zbarzewo na lata 2010-2017
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Geoportal;
Mapster:
11772526 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945
- plik mapy: 4164_Schwetzkau_1940_BCUWr7231-33858-40918.jpg
6742 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4164_Szwetzkau_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi NW-SE, fasadą skierowany na płn.-wschód., piętrowy, podpiwniczony, nakryty czterospadowym, mansardowym dachem, mieszczącym użytkowe poddasze. Po bokach 13-osiowej fasady znajdowały się skrzydła w postaci trójosiowych ryzalitów, a pośrodku wejście osłonięte gankiem zdobionym potrójną arkadą na kolumienkach, dźwigającym taras. Powyżej wznosiła się efektowna, pseudobarokowa wystawka. Elewacje zdobione detalem architektonicznym: gzymsami i boniowaniem, okna parteru prostokątne, piętra – nad tarasem i w ryzalitach - zamknięte łukami. Elewacja płd.-zachodnia jest prostsza od fasady, z centralnie umieszczonym ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym szczytem.

Park

Park krajobrazowy z XIX w. o pow. około 2,67 ha. Pierwotny park był nieco mniejszy, gdyż nie zaliczał się do niego staw okolony drzewami, w części płn.-wschodniej założenia. Historyczny park miał dokładnie 2,2 ha i przedzielony był rowem płynącym do wspomnianego stawu. Część południowa parku była ozdobna, zaś północną stanowił sad owocowy. W zachowanym drzewostanie rośnie wiele okazów pomnikowych. Założenie znajduje się na terenach Przemęckiego Parku Krajobrazowego, na obszarze Pojezierza Sławskiego.

Inne

- Gorzelnia, obora, stodoła i 2 spichrze.
- Zabudowania gospodarcze
- Zagroda nr 5 i nr 23
- Liczne zabytkowe domy
- kościół, cegła, 1473 r., odnowiony, nowa polichromia wyk. Stanisław i Teodor Szukała 1966 r.
- dzwonnica drewniana, 1938 r.
- mur ogrodzeniowy kościoła, kamienny, 1890 r.
- plebania, mur., 1 poł. XIX w., częściowo przebudowana w XX w.
- budynek gospodarczy, kam. należący do kościoła

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011