Winna Góra

Stan obecny

Rolniczy Zakład Doświadczalny Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu.
W kilku salach mieści się ekspozycja poświęcona gen. Dąbrowskiemu.
Tel. (061) 2851220

Historia

Dwór z 1910 r.
Winna Góra graniczy od zachodu z miastem Miłosławiem i oddalona jest od jego centrum o 3 km. Pierwsza wzmianka o wsi „Vineus Mons” pochodzi z 1246 r., kiedy to książę Bolesław Pobożny nadał ją biskupowi poznańskiemu Boguchwałowi. Jej nazwa pochodzi od słynnych winnic, które istniały tu od późnego średniowiecza aż do XVIII w. Popularnymi formami nazwy tej wsi były Winnagóra albo Winnogóra. Pierwotny kościół ufundowany został w 1306 r. przez biskupa poznańskiego Andrzeja. Na przestrzeni wieków był on kilkukrotnie odbudowywany.
W 1250 r. książę Bolesław, syn Władysława Odonicza, jeszcze za życia biskupa Boguchwała nadał wieś kościołowi poznańskiemu. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski w 1288 r. wspomina, że w Winnogórze znajdowało się dworzyszcze biskupie. Folwarkiem we wsi zarządzał sołtys imieniem Małostrzyg (1299). W 1305 r. biskup poznański Andrzej przekazał kościołowi w Winnogórze dziesięciny ze wsi Budziłowo, Budziłówko, Łagiewki, Rumiejki, Chudzice, Pałczyn, Nietrzanowo, Chocicza, Ołaczewo, Piątkowo Białe i Czarne.
Wieś w 1331 r. została spustoszona przez Krzyżaków, następnie odbudowana przez arcybiskupa Jarosława. Inwentarz biskupi w 1564 r. wykazywał we wsi 41 łanów, z których 5 i pół było osiadłych. Z jednego łanu składano biskupom 1 grzywnę i osiem groszy w gotówce, 4 ćwiertnie owsa, 2 kapłony i 20 jaj, tudzież opłatę „baranią” w wys. 3 grosze i 6 denarów. Z 2 łanów nic nie płacono. We wsi były dwie karczmy w tym jedna opuszczona, druga zaś płaciła 28 groszy rocznie. Przy okazji karczmarza wykorzystywano do roznoszenia listów. Sołtysem był niejaki Ścibor Sobański, drobny szlachcic, który posiadał we wsi 4 łany. Z kolei folwark biskupi zajmował 28 i pół łanu. Z łąk majątku porozmieszczanych między polami, zbierano około 5 kóp siana. Pośrodku wsi, pomiędzy polami kmieci, znajdowało się 6 ogrodów oraz 2 sadzawki rybne.
W 1578 r. regesta poborowe wymieniają dzierżawcę Franciszka Solnika, urzędnika powiatu bydgoskiego oraz wspomnianego sołtysa Sobańskiego, który był posiadaczem dwóch śladów osiadłych we wsi. Na pocz. XVI w. sołtysem był Jan Zakrzewski ożeniony z Anną Konarską. Jego spadkobiercy w 1627 r. dostali pieniądze złożone w depozycie, które wypłacił im Wojciech Wężyk, syn Adama, skarbnika łęczyckiego. Rok później we wsi zmarł Eremian Nieżychowski h. Pomian. W tym czasie winnogórski klucz dóbr biskupich posiadał także „dozorcę” - Jana Papieskiego, który w zestawieniu z 1629 r, wykazywał we wsi 7 chałup, plus 3 na terenie sołectwa.
W 1701 r. w Winnogórze rozpoczęto spisywanie ksiąg kościelnych. Jako jedna z pierwszych, znalazła się w nich Teresa Potocka, która niosła do chrztu dziecko Lewalskich – Jakuba. Potocka była zapewne posesorką dóbr, bo występuje w zapiskach jeszcze przez kilkanaście kolejnych lat. Na pocz. XVIII w. wybudowano w W. pierwotny dwór, w którym urodziło się dziecko mieszkających we dworze Stanisława i Anny Sokolnickich – Andrzej Mikołaj. Zanotowano nazwiska chrzestnych: Kasper Miaskowski i Joanna Skórzewska. Na plebanii mieszkali w tym czasie Wojciech i Zofia Podczascy. W okresie do 1729 r. we wsi urodziło się kilkoro ich dzieci.
W 1726 r. tenutariuszami dóbr byli Stanisław i Jadwiga Rudzcy. Biskupem poznańskim był wówczas ksiądz Jan Tarło. Trzy lata później tenutę objął Jan Przespolewski, zaś w latach 30. XVIII w. Wojciech Rynarzewski, zmarły w 1739 r.
Około 1760 r. biskup Teodor Czartoryski wybudował w miejscu starego dworu barokowy pałac, a po ukończeniu jego budowy także nową, murowaną świątynię (w 1766 r.). Posesorami byli wówczas Krajewscy, a następnie Józef Radoliński h. Leszczyc (dziedzic Łobżenicy), zmarły dnia 22 grudnia 1781 r. W kolejnych latach komisarzem generalnym dóbr został ksiądz kanonik Ignacy Prandota-Trzciński h. Rawicz, także proboszcz w W.G. Pod koniec XVIII w. wieś należała do biskupiego klucza dóbr w Solcu (w XIX w. Solec Biskupi). Po III rozbiorze Polski (w 1796 r.) została zabrana przez rząd pruski. Cesarz Napoleon nadał ją Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu (1755-1818), gen. dyw. armii Księstwa Warszawskiego, dowódcy legionów polskich. Miała to być rekompensata za utracone majątki Pierzchowiec i Żórawnik, które Dąbrowski sprzedał aby uzyskać środki na tworzenie legionów. Po raz pierwszy Dąbrowski ożenił się w Lodze pod Budziszynem i miał z tego związku pięcioro dzieci. W 1810 r. w Poznaniu ożenił się z Barbarą Florentyną Chłapowską h. Dryja (1782-1848) i miał z nią córkę Bogusławę Bogumiłę (Paryż 1814-1901) oraz syna Bronisława Bolesława (1815-1880).
Dnia 3 grudnia 1835 r. w Częstochowie Bogusława wyszła za Teodora Mańkowskiego h. Zaremba (1816-1855), z którym mieli siedmioro dzieci. Byli to kolejno: Napoleon Ksawery (1836-1888), ożeniony z Marią Antoniną Chłapowską h. Dryja (1850-1909); Maria Nepomucena Julia (1837-1924), zamężna za Mieczysława Marię Kwileckiego; Seweryna (ur. 1837), Julia Joanna (1843-1907), zamężna za Stanisława Rawita-Ostrowskiego h. Rawicz; Barbara (1845-1910), zamężna za Stefana hr. Kwileckiego h. Byliny; Łucja (1850-1857) oraz Wanda Ludwika (1855-1855).
W okresie Księstwa Warszawskiego komisarzem w W.G. był Jan Kraszkowski. Dziedzic - Jan Henryk Dąbrowski - po śmierci został pochowany w kaplicy przy miejscowym kościele. Oficjalną właścicielką dóbr została wówczas Barbara Dąbrowska. Syn Bronisław dnia 6 lutego 1842 r. ożenił się z 17-letnią Weroniką Jadwigą Łącką h. Korzbok. Oprócz ojca panny młodej - Antoniego hr. Łąckiego z Lwówka, jako świadkowie stanęli panowie Karol Stablewski h. Oksza z Zalesia i Konstanty Sczaniecki z Brodów. Dziedzicem W.G. Bronisław został po śmierci matki w 1848 r. i był nim do swojej śmierci dnia 2 kwietnia 1880 r. Zmarł po krótkiej chorobie, na skutek paraliżu. Bronisław i Weronika prawdopodobnie nie mieli dzieci. Spadkobiercy wystawili majątek na sprzedaż. Oprócz dóbr rycerskich W.G. o areale „710 ha, 32 ar, 40 m2” były to wsie: Bronisław, Rumiejki Szlacheckie, Chocicza, Ołaczewo i grunta w Brzeziu w pow. średzkim. W 1879 r. w Poznaniu wydany został poetyczny opis p.t. „Siedziba wodza”, z kolei w 1883 r. opis Winnej Góry ukazał się w poznańskim „Tygodniku Ilustrowanym”.
Winna Góra w 1888 r. była wsią gospodarską nad rzeczką Szywra, dopływem Maskawy. Miała 9 domów, 80 mieszkańców i 197 ha obszaru. Z kolei dobra obejmowały 686 ha, miały 20 domów i 238 m-ców, w tym 2 ewangelików. Czysty doch. gruntowy wynosił 8681 marek. Pod koniec XIX w. dobra przeszły w ręce powieściopisarza Henryka Mańkowskiego (1872-1924), syna Napoleona Ksawerego i Marii Chłapowskiej, ożenionego w 1897 r. w Wielkiej Wsi pod Wojniczem, z Marią Kunegundą Stadnicką h. Drużyna (1876-1910), córką Jana i Bogumiły z hrabiów Łubieńskich. Mieli oni czworo dzieci: Marię (ur. 1898), Wacława (1899-1962), Krystynę (1901-1974) i Andrzeja Franciszka Ksawerego (1910-2001).
Wdowa po Napoleonie Mańkowskim – Maria – zmarła dnia 15 kwietnia 1909 r., a jej synowa zaledwie rok później, dnia 11 maja 1910 r. Akurat wtedy kończyli budowę nowego pałacu, wzniesionego przy pomocy architekta Stanisława Boreckiego. Dwa lata później Henryk Mańkowski ożenił się w Krakowie z Zofią Kokoszko-Michałowską h. Jasieńczyk (1872-1928) z którą nie miał więcej dzieci.
W 1913 r. dobra rycerskie Winnagora (niem.) obejmowały 668 ha, w tym 460 ha ziemi uprawnej i 94 ha łąk i pastwisk. Czysty dochód gruntowy, wykazywany w celu naliczenia podatku gruntowego, wynosił 9009 marek. Inwentarz żywy gospodarstwa stanowiło 115 koni, 197 szt. bydła dorosłego i tyleż cielaków oraz 170 szt. trzody chlewnej. Majątek posiadał własną mleczarnię, gorzelnię i młyn - wszystkie napędzane maszynami parowymi, ponadto kolejkę polną, suszarnię płatków ziemniaczanych i pługi parowe. W 1926 r. generalnym plenipotentem majątku był M. Bilski. Dobra w samej Winnogórze obejmowały 668 ha, w tym 460 ha ziemi uprawnej, 94 ha łąk i pastwisk, 85 ha lasu, 23 ha nieużytków i 6 ha wody. Prócz wcześniej wymienionych zakładów, gospodarstwo specjalizowało się w uprawie buraków cukrowych. Czysty dochód gruntowy majątku głównego wynosił 3002 talary. W skład całej majętności Mańkowskich wchodziły ponadto wsie: Bronisław z 826,5 ha, Chocicza z 387 ha, Ołaczewo ze 187,3 ha oraz Rumiejki z 228 ha obszaru. Ponadto swój obszar dworski ze 147 hektarami ziemi posiadało probostwo. Łączny cz. doch. gruntowy wynosił 8193 talary (bez K.K.), czyli 24579 marek.
Henryk Mańkowski był znanym numizmatykiem i posiadał w pałacu kolekcję cennych monet, a także zbiór pamiątek po gen. Dąbrowskim i kolekcję dzieł sztuki. Liczne freski na ścianach upamiętniały bitwy i poległych legionistów - towarzyszy walki Dąbrowskiego. W pałacu prezentowany był również duży i znany obraz Gładysza "Wjazd gen. H. Dąbrowskiego do Poznania". Na rok przed śmiercią dziedzica, dnia 5 czerwca 1923 r. w Winnogórze, jego córka Krystyna wyszła za Antoniego Edmunda Marię Starzeńskiego h. Lis (1900-1873), który w okresie wielkiego kryzysu wyprzedał część pałacowych kolekcji. Reszta została zrabowana w czasie 2. wojny światowej.
W 1839 r. wieś miała 459 mieszkańców. Było tu także Kółko Rolnicze, Spółdzielnia "Konsum" Spółka z o.o., sklep kolonialny E. Plotasta, kowale J. Andrzejczak i W. Marciniak, murarz A. Wątroba oraz kołodzieje F. Mysliński i A. Rybka. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Winnenberg. Po wojnie majątek został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Po przekształceniach 89/90 pałac należał do instytutu RZDIOR w Poznaniu. W jednej z sal w czerwcu 1997 r. otwarto Muzeum gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, wcześniej była to Izba Pamięci. W 2003 r. pałac został wydzierżawiony prywatnemu przedsiębiorcy.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5962 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3770_Miloslaw_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac barokowo - klasycystyczny, w stylu określanym mianem "polskiego" lub "krajowego", który to termin wprowadził Zygmunt Czartoryski w swej publikacji "O stylu krajowym w budownictwie wiejskim". Jest to budowla wzniesiona na planie prostokąta w dł. osi N-S, fasadą skierowana na wschód, parterowa, z mieszkalnym poddaszem w mansardowym dachu z lukarnami, wzbogacona o piętrowy pseudoryzalit od frontu, poprzedzony portykiem w wielkim porządku, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem. W naczółku umieszczono herb Mańkowskich "Zaremba", a we fryzie belkowania sentencję "Si Deus nobiscum quis contra nos" - Jeśli Bóg z nami, którz przeciwko nam. Od ogrodu umieszczono piętrowy pseudoryzalit środkowy, zwieńczony neobarokowym szczytem i parę parterowych, dwuosiowych ryzalitów skrajnych zwieńczonych trójkątnie. Bryłę wzbogacają ponadto ryzality w elewacjach bocznych, mieszczących klatki schodowe. W osi wejściowej znajduje się hol mieszkalny z kominkiem, wykonany wg angielskich wzorców.

Park

Park krajobrazowy z 2. poł. XVIII w. i poł. XIX w. o pow. około 9,95 ha, głównie na dz. ewid. nr ...81. Obecnie poddany rewitalizacji i zadbany. Ciekawostką jest tu głaz poświęcony gen. J. H. Dąbrowskiemu. W parku znajduje się staw z wyspą, otoczony starodrzewem. Na wyspie stoi neogotycki pomnik z 1. poł. XIX w. adiutanta generała - Stanisława Chłapowskiego.

Inne

Kościół barokowy p.w. św. Michała Archanioła z 1766 r., powiększony w 1912 r

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011