Uzarzewo

Stan obecny

Muzeum Przyrodniczo - Łowieckie. Oddział Muzeum Narodowego Rolnictwa w Szreniawie.
Ul. Akacjowa 12, 62-006 Uzarzewo

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Uzarzewo to wieś leżąca nad rzeką Cybiną, w odległości 6 km na płn. wschód od Swarzędza. Wzmiankowana po raz pierwszy w 1306 r. jako Usarzewo, Urzasowo, kiedy to biskup poznański Andrzej przekazał dziesięcinę z Uzarzewa, kościołowi na tzw. "Śródce" w Poznaniu. Z U. pisał się wojewoda Beniamin, ojciec Katarzyny i Małgorzaty, które w 1387 r. sprzedały wieś Kołdrąb swemu bratu - Sędziwojowi z Janowca (Wlkp. - przyp.). W latach 1386-1399 ze wsi pisał się Sędziwój (II), który toczył spory z niejaką Wichną "wojewodziną sierakowską". W latach 1390 i 1307 zasiadał on na tzw. "rokach wielkopolskich". Z żoną Katarzyną miał dwie córki: Wichnę zamężną za Wawrzyńca z Łodzi i Katarzynę, która później pisała się ze wsi Ludomy.
Już w XIV w. we wsi wybudowano kościół p.w. świętego Michała. Na jego miejscu w 1749 r. wybudowano nową świątynię z drewna, odnowioną i powiększoną o wieżę w 1869 r. Juz w 1638 r. wybudowano we wsi szkołę, zaś druga - parafialna - znajdowała się w Sarbinowie. Spisywanie ksiąg parafialnych w Uzarzewie rozpoczęto w 1648 r.
W 1580 r. płatnikiem poboru był Krzysztof Iwieński, który płacił od 3 i pół łanu osiadłego, 4 zagrodników i 1 kowala. Jego synem był Piotr, zaś córką Marianna, która wyszła za Zygmunta Grudzińskiego (dziedzica Ludom), a w 1639 r. sprzedała U. Mikołajowi i Maciejowi Mielżyńskim h. Nowina. Maciej w 1686 r. sprzedał swoją część Janowi Morawskiemu, synowi Pawła. Co się stało z Morawskim nie wiadomo, natomiast na przeł. XVII i XVIII w. wieś znalazła się w rękach Wojciecha i Mikołaja Zdanowskich. Ci w 1717 r. sprzedali U. Janowi Zeydlicowi, zaś ten w 1720 r. Aleksandrowi Napruszewskiemu, synowi Piotra. Aleksander ożeniony był z Katarzyną Korytowską; w 1736 r. sprzedał dobra swemu synowi Felicjanowi. Jednak część wsi ciągle znajdowała się w rękach Jana Zaydlitza, który w 1739 r. odsprzedał ją Napruszewskiemu za 50 tys. złp. Ten cztery lata później oddał majątek w zastaw Janowi Korytowskiemu, a sam ożenił się z Marcjanną Pierzchleńską i przeniósł się do Chociczy. Tam miał z nią synów Józefa i Wiktora, a w międzyczasie Uzarzewo przeszło w ręce Choińskich, a następnie Jakuba Działyńskiego, wojewody malborskiego. Po jego śmierci dobrami dysponowała wdowa, Konstancja z Cielęckich. Pomimo tego jeszcze w latach 60. toczyły się spory pomiędzy dawnymi dziedzicami U. - Zdanowskimi i Zaydlitzami, a Andrzejem Twardowskim.
W 1774 r. córka Jakuba i Konstancji - Katarzyna Działyńska - dała część swoich dóbr starszej siostrze Marii, zamężnej za księcia Antoniego Sułkowskiego. Jednak niedługo później wieś znalazła się w rękach innego Jakuba Dz., podkomorzego poznańskiego, który wybudował tu kaplicę p.w. świętej Katarzyny. Kapliczka ta runęła ok. połowy XIX w. Zapewne to również on założył osadę olenderską, tzw. "Katarzynki", późniejsze Uzarzewskie Holendry (Usarzewo Hauland). Po Działyńskich wieś stała się własnością Piotra Kurcewskiego (z Komorza), który zmarł w 1793 r. Posesorami w tym czasie byli Melchior i Marianna Korytowscy. Na pewno też istniał pierwotny dwór, w którym w 1795 r. związek małżeński zawarli Antoni Bielawski (sługa) z Ewą Zawistowską z dworu w Chojnicach.
W dalszym okresie nazwiska polskich właścicieli wsi się urywają. W XIX w. znajdujemy tu rodzinę Michała Otto de Rachenbow i jego żonę Barbarę, "lutra" (kalwina) Karola Thiem, który w 1826 r. zaślubił Mariannę Chruścicką oraz posesorów Hulewiczów. Dopiero pod koniec 1. poł. XIX w., jako kolejny posiadacz U. wymieniany jest Józef Otto Lipski h. Grabie (1777-1842), ożeniony z Antoniną Kraszkowską h. Nowina. Dnia 30 kwietnia 1855 r. ich córka Zenobia Ludwika Kordula wyszła w U. za Józefa Jana Kajetana Żychlińskiego h. Szeliga (1824-1899). Mieli oni czworo dzieci: Józefa Izydora (1862-1947); bliźniaków: Bolesława (1856-1929) i Gustawa (1856-1941) oraz Antoninę Marię Eleonorę Zenobię (1858-1939). Żychlińscy w 1860 r. wybudowali nowy dwór, zaś pod koniec stulecia został on rozbudowany przez Józefa Żychlińskiego, przy pomocy architekta Stanisława Hebanowskiego. Antonina Lipska z d. Kraszkowska zmarła dnia 11 sierpnia 1881 r. Rok później wspomniany Józef ożenił się z baronową Amelią Marią Augustyną Graewe h. własnego. W U. rodziły się ich dzieci: Maria Antonina Zenobia (1885-1926), Józef (1886-1969), Emilia (1887-1901), Aleksander Marian Józef (1889-1945) oraz Antonina Maria Zenobia (1894-1964).
W 1888 r. wieś dzieliła się na wieś kościelną i majętność. Wraz z holendrami Uzarzewskimi i hubami na Święcinku tworzyła okręg wiejski, liczący 13 domów i 105 m-ców; 323 ha gruntów. Na terenie dworskim (wraz z folwarkiem na Święcinku) znajdowało się 18 domów z 347 m-cami, w tym 4 protestantów. Na ogólny obszar 790 ha składało się 613,98 ha ziemi uprawnej, 81 ha łąk, 46,93 ha pastwisk, 9 ha lasu, 19,68 ha nieużytków i 19,41 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 7500 marek. Wraz z budową pałacu Józef Żychliński przekomponował park, zaś do prac ogrodniczych zatrudniono Augustyna Dionizot (1836-1910). Ów Francuz miał już na swoim koncie m. innymi założenie parku i sadu w Zakrzewie k. Gniezna.
W 1926 r. uzarzewskie dobra liczyły ogółem 825 ha, w tym 695 ha ziemi ornej, 122 ha łąk i pastwisk, 4 ha lasu, 3 ha nieużytków i 1 ha wody. Do oszacowania podatku wykazywano 2620 talarów (7860 marek, czyli niewiele więcej niż w 1888 r.) cz. dochodu. W 1930 r. wieś liczyła 427 r.; było tu również spółdzielcze Kółko Rolnicze. Dobra należały do Józefa Żychlińskiego aż do wybuchu 2. wojny światowej. Po wojnie zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neorenesansowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na wschód, piętrowy, z szerokim ryzalitem na osi od frontu, do płd. zachodniego narożnika przystawiona trójkondygnacyjna wieża, nakryta - podobnie jak cały dwór - łagodnym dachem czterospadowym. Wewnątrz obszerny hol i trójbocznie zamknięty salon na osi.

Park

Park z k. XIX w. o pow. 7,14 ha. Zadbany, zachowany w dawnych granicach.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011