Ujazd

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 2. poł. XVIII / XIX w.
Po raz pierwszy wieś pojawiła się w zapiskach jako Uiazd w 1280 r. Kolejne odmiany jej nazwy to z reguły błędy lub niestaranność skrybów, a nie nazwy historyczne. W 1280 r. wieś należała do cystersów z Obry, którym Przemysław II pozwolił na lokację wsi na prawie niemieckim. Pod koniec XIV w. była to już wieś szlachecka, a jej właściciele pisali się z Ujazdu. Byli to: Markuszy, Świętosław (Swenteg), Dobrogost i Frącko zwany Szkapa, z którymi procesowali się Nasław z sąsiedniego Kowalewa i opat z Obry. Na pocz. XV w. w zapiskach występuje Franczek z Ujazdu, w 1435 r. zwany też Franciszkiem. W 2. poł. XV w. części wsi znajdowały się w rękach Strzempińskich i Chojnickich, jednak główną postacią w Ujeździe był w tym okresie niejaki Hinczka, ożeniony z Heleną. Posiadali oni także połowę Małej i Wielkiej Łęki oraz Nietaszkowo. Dużą rolę w ówczesnych transakcjach odgrywały również siostry Hinczki: Barbara i Małgorzata - zakonnica klasztoru św. Katarzyny z Poznania. W 1487 r. na swoich dobrach dziedzicznych, dziedzic Hynczka zapisywał siostrze 9 wiardunków czynszu rocznie. Miał z Heleną syna Bartłomieja, którym opiekowali się Piotr i Jan, dziedzice w Niemierzycach. Kolejnym dziedzicem U. był Jan Ujejski a nastepnie jego synowie: Jan, Bartłomiej, Stanisław i Dobrogost, którzy posiadali także Granowo i części Urbanowa oraz Borzysławia. W poł. XVI w. dziedzicem był Dobrogost Ujejski. W tamtych czasach z sześciu łanów we wsi płacono dziesięcinę biskupom poznańskim, w wys. 1 grzywny. W 1580 r. we wsi były 4 łany kmiece, 2 osadników i 1 zagrodnik. Ród Ujejskich w Ujeździe zakończył się na córkach Macieja: Katarzynie, Annie zamężnej za Miękickiego, Zofii zam. za Hieronima Radomickiego i Urszuli zam. za Marcina Reja z Nagłowic. Katarzyna była zamężna za Macieja „Pasikonia” Pogorzelskiego, z którym miała syna Stanisława.
W 1618 r. siostry Ujejskie przeprowadziły podział majątku, w wyniku którego część Ujazdu dostał młody Pogorzelski. W 1627 r. zapisywał on na dobrach 35 tys. złp. posagu narzeczonej, Elżbiecie Gajewskiej. W 1629 r. pozostałą część Ujazdu Stanisław „Pasikoń” Pogorzelski odkupił od Jana z Bnina Opalińskiego, wojewody poznańskiego, ...etc. W 1645 r. Stanisław sprzedał Ujazd, Kowalewo, Lechowo i Kurowo Chryzostomowi Potockiemu, bargrabiemu ziemskiemu pyzdrskiemu, za kwotę 63 tys. złp. Potocki trzymał te dobra wraz ze swoim bratem Janem, a w 1660 r. sprzedał je Stefanowi Rogalińskiemu z Dzwonowa h. Łodzia, synowi Jana, za kwotę 56 tys. złp. Rogaliński ożeniony był z Marianną Bnińską h. Łodzia, z którą miał synów: Aleksandra i Adama. Ujazd odziedziczył drugi z nich, ożeniony z Zofią Wyssogota-Zakrzewską h. Wyskota. Po śmierci Adama zacna Zofia wyszła ponownie za mąż, za Wincentego Bieczyńskiego, a gdy i ten opuścił ziemski padół poszukała sobie trzeciego męża. Wybrańcem został Maciej Kucharski, który w krótkim czasie dołączył do swoich poprzedników. Tak więc w 1714 r. Zofia Zakrzewska znów była wdową i trzymała Ujazd wraz z synem po pierwszym mężu – Józefem Rogalińskim. Od 1715 r. Józef był oficjalnym dziedzicem Ujazdu. Ożeniony był z Zofią Głoskowską. W 1737 r. sprzedał Ujazd, Kowalewo i Lechowo Antoniemu Rogalińskiemu, za kwotę 80 tys. złp. W 1755 r. synowie Antoniego: Kasper, starosta obornicki i Stanisław, sędzic ziemski wschowski dokonali podziału majątku, w wyniku którego Ujazd dostał Kasper Rogaliński (1725-1788), wojewoda inflancki, członek Komisji Skarbu Koronnego, członek Rady Nieustającej, hrabia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, ...etc. Ożeniony był z Anną Los-Golińską z Goliny h. Zabawa, z którą mieli córkę Teodorę zamężną za Feliksa hr. Łubieńskiego, a następnie za Piotra hr. Bielińskiego. Posesorem dóbr za ich czasów był Aleksander z Gołęcina Gołecki, zaś ekonomem Jan Tyszka. W 1766 r. w Ujeździe wybudowano nowy dwór, w którym pierwszym nowo narodzonym dzieckiem był Eustachy, syn Jakuba Kozłowskiego i Józefy – zarządców. W latach 70. administratorami majątku byli Joanna i Wojciech Kmita, a nastepnie Szawrońscy. Dziedzice – Rogalińscy byli także kolatorami miejscowego kościoła. Dziedziczka Anna zmarła 27 listopada 1779 r. i pochowana została 2 grudnia w kościele świętego Stanisława w Poznaniu. W 1781 r. dziedzic sprzedał dobra córce, za kwotę 204399 złp. Ta zaledwie trzy lata później sprzedała Ujazd, Kowalewo i Lechowo Józefowi Żółtowskiemu, miecznikowi wschowskiemu, za 205.299 złp. W latach 80. dzierżawcą Ujazdu był Andrzej Spiechowski, który w 1786 r. zaślubił Helenę Purzycką. Józef Tyburcy Żółtowski h. Ogończyk (1742-1810) ożeniony był z Anielą Bieczyńską h. Łodzia, z którą miał córkę Barbarę i syna Gaudentego Jana Nepomucena (1778-1854). Barbara wyszła za Józefa Biegańskiego (1764-1820), zaś Gaudenty Jan ożenił się z Józefą Zbijewską h. Rola (1787-1846).
W 1811 r. oficjalnym dziedzicem Ujazdu był już Jan Nepomucen Żółtowski. Miał on z Józefą czterech synów: Stanisława (1810-1967), Marcelego (1812-1901), Adama Wojciecha Anzelma (1814-1880) oraz Franciszka Józefa Wincentego (1818-1894). Dnia 15 sierpnia 1846 r. zmarła 60-letnia dziedziczka Józefa, pochowana w kościele w Białczu 18 sierpnia. Hrabia Jan Nepomucen Żółtowski zmarł mając 76 lat, 21 lutego 1854 r. Dobra po ojcu odziedziczył Adam, który w 1846 r. w Gogolewie zaślubił Celinę Czarnecką h. Prus/III. Mieli oni ośmioro dzieci: Józefa, Edwarda, Konstantego, Helenę, Ewę, Celinę, Cecylię oraz Jana Nepomucena Felicjana... etc. W 1874 r. u świętego Krzyża w Warszawie Edward Żółtowski ożenił się z Marią Wodzińską, córką Karola i Józefy Tyszkiewicz. Rok później jego siostra Helena wyszła za Antoniego Wincjusza Klaudiusza Rudomino, dziedzica Hołonety w pow. wiłkomirskim. Jeszcze w tym samym roku w grudniu urodziła się w Ujeździe ich córka Ewa Barbara Celina... etc. W 1879 r. hrabia Adam powiększył swój majątek dokupując Słupy w pow. szubińskim, za kwotę ponad 500 tys. marek. W tym samym roku w Ujeździe odbyły się jeszcze dwa wesela. Cecylia wyszła za Pawła Skórzewskiego, dziedzica Kwiatkowa, zaś Marceli Adam ożenił się z Marią Cecylią Ludwiką hr. Czarnecką. W 1884 r. Celina z Czarneckich hr. Żółtowska wybudowała przy drodze z ujazdu do Kowalewa „trupiarnię” z ciosanych kamieni polnych. W XIX w. na terenach wsi odnaleziono relikty pogańskiej osady, m.in. cmentarzysko z popielnicami i granitowe żarna.
W 1885 r. we wsi znajdowało się 13 domów z 91 m-cami, w tym 52 katolików i 30 ewangelików. W Ujeździe znajdowały się dwa folwarki: pierwszy (dwór) z Lechowem miał 2 domy i 40 m-ców, drugi 2 domy i 49 m-ców. Cała majętność posiadała 22 dymy i 377 m-ców katolików. Jej obszar wynosił 927,78 ha, na co składało się 802,08 ha ziem uprawnych, 23,78 ha łąk, 8,79 ha pastwisk, 66,31 ha lasów, 25,57 ha nieużytków i 1,25 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawany do oszacowania podatku wynosił 12602 marki. W 1894 r. dobra odziedziczył Jan Nepomucen Felicjan... (1860-1917), który 10 października 1901 r. w Berlinie zaślubił Ludwikę Marię Stanisławę Niemirowicz-Szczytt h. Jastrzębiec (1879-1938), 1-o v. Bicker. Mieli oni dwoje dzieci: Franciszkę (1903-1948) oraz Jana Adama (1906-1921). Hrabina Cecylia z Czarneckich Adamowa Żółtowska zmarła 12 stycznia 1896 r. i pochowana została w kościele w Ptaszkowie. Zaledwie dwa m-ce po matce zmarła we Florencji Helena Rudominowa. Na pocz. XX w. miała miejsce ciekawa historia, kiedy to dziedzic blokował Prusakom budowę linii kolejowej na trasie Grodzisk Wlkp – Luboń, rozgłaszając wszędzie, że na terenie planowanej linii będzie budował wielką cukrownię. Oczywiście żadnej cukrowni zbudować nie zamierzał. W 1921 r., dnia 15 stycznia t.r. zmarł w Poznaniu jego 15-letni syn Jan.
Po śmierci dziedzica - Jana Żółtowskiego majątek prowadziła wdowa Ludwika, zapewne przy pomocy córki Franciszki i zięcia Aleksandra Pragłowskiego. W 1926 r. pod jej zarządem dobra miały 928 ha obszaru, na co składało się 792 ha ziem uprawnych, 35 ha łąk i pastwisk, 77 ha lasów i 24 ha nieużytków razem z wodą. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 3048 talarów. Folwark posiadał własną gorzelnię, ponadto specjalizował się w reprodukcji uznanych nasion zbóż i grochu. W 1931 r. zmarł w Warszawie szwagier Ludwiki - Edward, który był dziedzicem Kocka. Ludwika Żółtowska była właścicielką Ujazdu do wybuchu 2. wojny światowej. Po wojnie dobra Żółtowskich zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W budynku dworu w okresie powojennym mieścił się m.in. szpital psychiatryczny, zaś na terenie folwarku znajdowała się spółdzielnia produkcyjna.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Kurier Lokalny, Felietony; http://www.kurier-lokalny.com/?cat=10&paged=2
Mapster:
5951 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3764_Gratz_1940.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi N/NW-S/SE, fasadą zwrócony na W/SW (zach./płd. zach.). Dwór nakryty dachem mansardowym z użytkowym poddaszem; w dolnej kondygnacji mansardy znajdują się mieszkania z facjatkami, w górnej strych. Po obu stronach 11-osiowej fasady znajdują się dwie lekko zryzalitowane, parterowe, dwuosiowe przybudówki, ozdobione pseudobarokowymi przyczółkami. Pośrodku fasady obszerna trójosiowa wystawka zwieńczona trójkątnym frontonem. Wejście osłonięte filarowym, arkadowym gankiem z łukami stylizowanymi na Łuk Todorów.
Obecnie na osi dworu znajduje się duży okrągły podjazd, a po jego bokach dwie obrócone (w stos. do osi dworu o 45 st.) oficyny. Układ ten powstał zapewne dopiero na pocz. XX w. lub później, gdyż nie widnieje na mapach archiwalnych z pocz. XX w.

Park

Park z poł. XVIII / 2. poł. XIX w. o pow. ok. 15 ha. Na podst. analizy rosnącego drzewostanu, za pow. tę przyjęliśmy ok. 2/3 obszaru dawnego parku, który mógł liczyć nawet 22 ha. Główna, względnie czytelna jego część znajduje się na dz. ewid. nr ...118/4 o pow. 6,6568 ha, pozostała - rozciągająca się dalej na płn. i wschód - na dz. nr ...5212/8 o pow. 20,1165 ha. Oczywiście granice większej z działek nie pokrywają się z granicami dawnego parku, z wyjątkiem ograniczenia jakim była od płd. i wschodu droga nr. 308. Od północy i wschodu park przechodzi płynnie w mieszany las otaczający założenie. Teren we wschodniej części parku jest podmokły w zw. z przepływającym kanałem; na osi dworu, w kierunku wschodnim od niego, znajduje się staw. Kanał czy też rzeczka zwana „Rowem Grodziskim” albo Letnicą rozwidlał się niegdyś na dwie odnogi wpadające od północy do stawu. Na obu z nich znajdowały się mostki. W późniejszym okresie zachodnią z odnóg zasypano. W parku zachował się XVIII-wieczny słup przy jednym z mostków oraz kaplica MB.

Inne

Oficyna z XVIII/XIX w., nr rej.: 561/A z 26.04.1969
3 altany (pawilony) z poł. XVIII w., nr rej.: 563/A z 30.04.1969
Bramy wjazdowe z poł. XVIII w., nr rej.: j.w.
Gorzelnia z poł. XIX w., nr rej.: 562/A z 26.04.1969
Spichlerz, 2. poł. XIX w.
Dworzec kolejowy (nieczynny), pocz. XX w.
Dwie kapliczki z XIX w.; jedna z drewnianą rzeźbą ludową św. Wawrzyńca

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011