Skatalogowanych zabytków: 11365
Zarejestruj się
Miniatura Tulce
2018, zdjęcie Tomek Malik
Miniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura TulceMiniatura Tulce

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Tomek MalikMarek KujawaGREGORIUS ...

Tulce

Brenkhausen (1943-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:poznański
Gmina:Kleszczewo
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół: pałacowy
Obiekt:pałac, nr rej.: 2066/A z 25.02.1986
Park:nr rej.: 1833/A z 20.02.1981 oraz 2068/A z 27.02.1986

Stan obecny

Poznańska Hodowla Roślin Sp. z o.o. Tulce
Adres: ul. Kasztanowa 5, 63-004 Tulce

Historia

Pałac z pocz. XX w.
Tulce to wieś leżąca na wschodnich obrzeżach aglomeracji poznańskiej, w odległości 15 km na SE od centrum miasta (od Ronda Kaponiera). Wspomina o niej Długosz w swojej „Historia Polonica”. Już w 1140 r. staraniem Piotra Własta Dunina (piszącego się ze Skrzynna) wzniesiony został we wsi pierwszy drewniany kościół. Natomiast kolejną, późnoromańską świątynię wybudowano w T. w XIII w. Kolejna wzmianka o wsi pochodzi z 1363 r. W 1371 r. we wsi było dwóch plebanów, którym daniny składali kmiecie z Płowiec. Pierwszymi znanymi dziedzicami T. byli Paszko i Mirosław, następnie dzieci Mirosława i Bożysławy: Mirosław (Miroszek), Dobiesława i Mikołaj. Już na pocz. XV w. nazywali oni siebie Tuleckimi. Liczne zapiski z tego okresu, dotyczące zarówno mieszkańców, jak i kościoła, tradycyjnie można znaleźć w "Słowniku Hist.-Geogr. PAN.
W przypadku wsi Tulce jest ich wyjątkowo dużo, szczególnie tych dotyczących kościoła, plebanów, prepozytów i wikariuszy; ponadto danin, dziesięcin i spraw sądowych. Dziedzice - co oczywiste - byli zarazem kolatorami kościoła, a zdarzało się także, że i plebanami. Potwierdza to np wzmianka z 1408 r., gdy ksiądz Piotr z Kobelina (dziekan poznański) "który wraz ze swymi braćmi jest dziedzicem w T.", dawał jakieś pieniądze wdowie Świętosławie i jej córkom: Chwaliszce i Małgorzacie. Z kolei zdarzało się, ze kmiecie zostawali zakonnikami kościelnymi; Księga Zmarłych klasztoru lubińskiego wymienia m.in. Jakuba i Macieja z Tulec. Co do dwóch plebanów możliwe jest, że jeden zarządzał kościołem, zaś drugi - kapelan - stojącą obok kościoła kaplicą (wzmiankowaną w 1412 r.).
Właściciele - Tuleccy - nie odegrali większej roli w historii wsi i ród ten wygasł już w XV w. Wybudowali tu zapewne folwark, a także dwa młyny (w tym jeden konny) i karczmę. Przy zabudowaniach były ogrody, stawy, etc. W zapiskach można trafić na ciekawe opisy ówczesnych sporów, np gdy w 1428 r. pleban tulecki Jakub pozywał Andrzeja Piesicha ze Śródki "o dopełnienie umowy w sprawie pokrycia gliną (glebacio) oraz innych prac przy domu w T., za które pobrał już wynagrodzenie; ponieważ jesienią z powodu chłodów Andrzej odmówił dalszej pracy, pleban musiał wynająć innych pracowników; Andrzej odpiera, że gotów był dokończyć pracę już w maju, ale pleban nie zapewnił mu koniecznego drewna."
W 1471 r. jedynym kolatorem kościoła w T. był Mikołaj Bniński. Na jego prośbę wuj - biskup poznański Andrzej Bniński - połączył dochody kościoła, tak aby odtąd był tu tylko jeden pleban. Mikołaj B. zmarł ok. 1473 r.; miał siostry Agnieszkę zam. za Jana z Kobylan i Barbarę zam. za Cherubina z Gołuchowa, które spłacały biskupa, a później sprzedały mu (z prawem odkupu) swoje części dóbr, czyli miasto Bnin i przyległości. Część tych dóbr dały biskupowi za długi swojego ojca, Piotra Bnińskiego. Do 1485 r. trwały rozmaite transakcje, cesje itd. pomiędzy Agnieszką, (która w 1476 wyszła za Jakuba z Dąbna) a jej braćmi Stanisławem i Mikołajem, a także z Janem Komornickim, plebanem w T. Ostatecznie sprzedała ona Rubowo i Tulce - księdzu Urielowi Górce h. Łodzia, biskupowi poznańskiemu. Po nim dobra odziedziczył Łukasz Górka, który prawdopodobnie przebudował miejscowy kościół. W okresie reformacji wnukowie Łukasza: Łukasz i Stanisław oddali kościół heretykom (luteranom).
Z rąk możnego rodu Górków wieś przeszła (w 1582 r.) na równie znakomita rodzinę - Czarnkowskich h. Nałęcz - a konkretnie Stanisława Czarnkowskiego, wojewodę poznańskiego. Ten przywrócił kościół katolikom. W 1593 r. jego bratankowie: Andrzej, Piotr, Stanisław i Jan dokonali podziału majątku, w wyniku którego Tulce wraz z całym kluczem kórnickim stały się własnością Andrzeja Cz. W 1610 r. Czarnkowski sprzedał te dobra Zygmuntowi Grudzińskiemu, synowi Stefana (kasztelana nakielskiego, starosty wałeckiego). W latach 1615-16 klucz kórnicki przez prawie 2 lata należał do Janusza Grzymułtowskiego, kasztelana bydgoskiego, etc, następnie powrócił w ręce Grudzińskiego, który zarządzał dobrami aż do zakończenia 2. wojny szwedzkiej ("potopu"). Zapewne to dziedzic Grudziński wybudował przy kościele szkołę (zanikła ona w XVIII w.). Ks. Strzałkowski w swojej wizytacji z 1628 r. pisał "kościół w Tulcach murowany, parafialny, pod tytułem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, kolacyi dziedzica w Kórniku (...). Pleban utrzymuje wikarego i rektora szkoły, którym pensje daje." W 1696 r. miała miejsce kolejna wizytacja - Załaszowskiego - który także wspomina szkołę oraz stwierdza "Do domu zaś rektora szkoły, czyli organisty należy sad". Ponadto przy kościele istniał szpital, o którym wizytator pisał: "Jest w Tulcach także szpital ubogich o jednej wielkiej izbie ogrzewany i trzech komorach; stoi z drugiej strony drogi blisko góry. Mieszka w nim ośmiu ubogich nie mających innego funduszu oprócz ogrodu przyległego. Utrzymują się z samej jałmużny." Na pocz. XVIII w. szpital ten się spalił, a kolejny wizytator - Libowicz - w 1727 r. pisał: "Był niegdyś szpital w Tulcach, ale obecnie po przypadkowym ogniu, pozostał tylko pusty plac, na którym stał.”
Kolejnym posiadaczem Tulec był Samuel Gurowski, ożeniony z Zofią Chełkowską, zaś pod koniec XVII w. Franciszek Zygmunt na Gałkach Gałecki, który w 1692 r. sprzedał Tulce - Stanisławowi Wierusz-Walknowskiemu, wojskiemu ziemskiemu, sędziemu sur. w grodzie ostrzeszowskim. Po tymże Stanisławie odziedziczyli synowie: Antoni, Jan Józef, Rafał i Michał, który właśnie "przywdział suknie zakonne". No i Tulce wraz z połową Zalesia przypadły właśnie temuż zakonnikowi. Z tego też powodu nie miał on naturalnego spadkobiercy, więc ok. 1730 r. wieś przeszła w ręce brata - Antoniego Walknowskiego, ożenionego z Urszulą Mielżyńską h. Nowina. Mniej więcej w tym okresie rozpoczęto prowadzenie ksiąg parafialnych w miejscowym kościele. Dzięki temu poznajemy szereg osób związanych z majątkiem, na przykład ekonomów - Wawrzyńca i Urszulę Sypniewskich. Do parafii należała wówczas Śródka, Komorniki, Taniborz i Spławie. W 1733 r. Walknowscy wybudowali przy kościele Bractwo Pocieszenia Najświętszej Maryi Panny. W 1746 r. synowie i bratankowie Antoniego W., po przeprowadzeniu wcześniejszego podziału majątku, sprzedali Tulce - Owidemu Walknowskiemu. Ten niedługo później ("we środę w przeddzień św. narodzenia N. P. M. 1746") zawarł kontrakt sprzedaży dóbr - w ręce Jarosza Ponińskiego h. Łodzia. Ostateczna rejestracja tego aktu nastąpiła w 1790 r. i zapewne dopiero wtedy ówczesny dziedzic Augustyn Koźmiński ustąpił wieś Ponińskim. Dodajmy, że wcześniejszym Koźmińskim we wsi był Teodor, jednak stosownej zapiski o tym, w jaki sposób stał się on posiadaczem T. - nie znaleźliśmy. Wiadomo jedynie, że w latach 1773-75 toczył on spory o granice wsi z niejaką Lipską, kasztelanową łęczycką.
Na przeł. XVIII i XIX w. dziedzicem T. był Marceli Poniński (1749-1817), ożeniony z Rozalią Grudzielską h. Korab. Mieli oni sześcioro dzieci: Józefa, Stanisława, Annę, Marię Teresę, Kazimierza oraz Franciszka. Dziedziczka nie zdążyła wychować dzieci; zmarła w 1792 r. Po dwóch latach Poniński ożenił się z jej siostrą Wiktorią; nie mieli więcej dzieci. Wiktoria zarządzała majątkiem do swojej śmierci, dnia 7 maja 1829 r. Dziedziczka była kolatorką miejscowego kościoła. Tulcami zaopiekował się wówczas syn Marcelego i Rozalii - Józef, ożeniony z Julianną Zabłocką h. Łada. Ta zmarła dnia 24 marca 1830 r. pozostawiając czworo dzieci: Antoniego, Henryka, Izabellę i Józefę. Tyle tylko ich zostało z dziewięciorga potomstwa. Wówczas dobra przejął brat Józefa - Stanisław Poniński (1779-1847), ożeniony z Anną Sierakowską h. Ogończyk. Mieli oni dziewięcioro dzieci: Edwarda Marcelego Franciszka (1810-1893), Rozalię Julię, Walerię, Bolesława Józefa Aleksandra (1814-1887), Paulinę Urszulę, Joannę Nepomucenę Wiktorię, Sewerynę, Wiktorię Klementynę Rozalię oraz Anielę Józefę Teklę.
Stanisław hrabia Poniński był pułkownikiem, generalnym dyrektorem ziemstwa poznańskiego; ponadto marszałkiem sejmu Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Pod koniec lat 30. XIX w. oficjalnym dziedzicem T. został jego syn Edward, który dnia 1 lutego 1838 r. ożenił się z 20-letnią Eustachią Józefą Grabską h. Pomian. Mieli oni troje dzieci: Mariannę Joannę Katarzynę (1842-1899), Zofię Józefę Pelagię (1843-1905) oraz Stanisława Kostkę Jana Eustachego (1846-1924). Na skutek nieznanych nam transakcji (bo na pewno nie w drodze dziedziczenia) kolejnym posiadaczem Tulec został Andrzej Bernard Potocki h. Pilawa (1800-1974). Był on wprawdzie krewnym Ponińskich, ale dosyć dalekim. Pod koniec swego życia, będąc ciężko chorym, Potocki wyznaczył na spadkobiercę 9-letniego Alfreda Bernarda hr. Radolińskiego, syna Hugona i Lucy Katarzyny Wakefield. Alfred, zwany też "hrabią von Radolin", w 1894 r. w Stambule ożenił się z Elżbietą von Königsmark (1866-1965) i mieli dwoje dzieci: Jana Hugona Wilhelma (1894-1965) oraz Łucję Charlottę.
W 1885 r. Tulce dzieliły się na wieś kościelną i dobra w pow. średzkim. We wsi znajdowało się 23 domy ze 191 m-cami, zaś na terenie dworskim (z folwarkiem Zadęby) 18 domów i 228 m-ców. Na 673 ha majątku składało się 479,59 ha ziemi uprawnej, 16 ha łąk, 159 ha lasu i 19,41 ha nieużytków. Majątek posiadał własną gorzelnię; specjalizował się w hodowli owiec i bydła roboczego. Dochód z ziemi, podawany do celów oszacowania podatku gruntowego, wynosił 6275 marek. W 1913 r. wymieniony jest także folwark Zademby, (dane stat. są ident. jak w 1988 r.), gospodarstwo należące do kościoła, z 75 ha ziemi i 909 markami dochodu oraz gorzelnia parowa. Właścicielem już wtedy był Otto Sarrazin, zaś jako administrator (zarządca) dóbr wymieniany jest Heinrich Lückehe. Opisywany dwór wybudowany został w 1920 r. przez Sarazina, w rękach którego dobra znajdowały się do stycznia 1945 r. - Przez Sarrazina, a nie Alfreda Radolińskiego, jak błędnie podają liczne źródła internetowe. Na podstawie map archiwalnych z całą pewnością możemy stwierdzić, że dwór wzniesiono w miejscu starego, a być może dawny budynek został jedynie wyremontowany i przebudowany? Nie zmienił się także układ przestrzenny gospodarstwa, wyburzono jedynie wiatrak, który stał nieco na płd. od majątku. Znacznie większe zmiany zaszły w części wiejskiej, ale to już nie jest przedmiotem niniejszego opisu.
W 1926 r. majątek obejmował 673 ha, w tym 516 ha ziemi uprawnej, 29 ha łąk i pastwisk, 125 ha lasów oraz 3 ha nieużytków. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 2091 talarów "czystego dochodu". W 1930 r. wieś liczyła 575 m-ców, było tu spółdzielcze Kółko Rolnicze, wiatrak, dwie karczmy, handel ziemiopłodami, sklep z galanterią, kowale, kołodzieje, szewcy, rzeźnik i krawiec. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Brenkhausen. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. W latach 50. na bazie gospodarstwa utworzono PGR, przekształcony później w Stację Hodowli Roślin.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Strona internetowa Parafii Narodzenia NMP w Tulcach, link https://parafiatulce.pl/historia_154.html
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11821605 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3668_Gondek_IX.1944_uniberk_C056972054.jpg
11811850 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3668_(1998)_Gondek_1890_APP_Sygn._M.top.25-1066-1.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór barokowy. Budynek piętrowy, wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na S/SW (płd. zach.z odchyleniem płd.), piętrowy, nakryty dachem mansardowym. W dolnej kondygnacji mansardy lukarny doświetlające poddasze. W korpusie głównym znajduje się centralnie umieszczony, szeroki i dość znaczny ryzalit, zwieńczony dekoracyjnym szczytem. Do korpusu od str. NW dobudowana niższa przybudówka.

Park

Park z 1. poł. XIX w. o pow. 3,756 ha, z tym że park jako taki dochodził jedynie do przepływającego tu rowu (kanału, rzeczki?), zaś teren położony dalej na północ był po prostu łąką z luźno rosnącymi drzewami. W okresie powojennym teren ten zarósł samosiewami, a południową część parku przeznaczono na działki dla mieszkańców, dlatego najbliższe prawdy będzie stwierdzenie, że pozostałości parku to tylko środkowa część założenia, czyli obszar ok. 2,8 ha.

Inne

Oficyna z 2. poł. XIX w., nr rej.: 2066/A z 25.02.1986
We wsi kościół romański, 1. poł. XIII w. / XV / XVI w. / 1784, par. p.w. Narodzenia NMP, sanktuarium MB Tuleckiej

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Marek Kujawa2 lata i 2 miesiące temu
Jako uzupełnienie opisu można dodać, że w 1872 r. właścicielem 2552-morgowego majątku był Graf Bernhard Potocki. Czysty dochód z ziemi wynosił wówczas 2092 mark