Stawiany

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z 1298 r., kiedy to wieś "Sthavany" została nadana franciszkanom gnieźnieńskim. W 1348 spór pomiędzy Dwonowskimi a proboszczem z Dąbrówki rozstrzygał arcybiskup gnieźnieński, który postanowił, że dziedzice będą płacić dziesięcinę, a kmiecie tylko meszne. Do podobnych sporów dochodziło też w latach 20. XV w., gdy właścicielami Stawian byli Stanisław oraz Maciej ożeniony z Przechną. W 1423 r. z okazji ślubu tychże Dersław z Jabłkowa obiecał, że da tejże Przechnie 20 grzywien. Nie dotrzymał obietnicy, więc zrobił to za niego Szymon z Czekanowa i to w wysokości aż 80 grzywien posagu, plus 50 grzywien od matki. Maciej oprócz Stawian posiadał części w Wysoce; w 1462 r. procesowała się z nim Krystyna, żona Bernarda z Rogalina. W zapisce z 1466 r. okazuje się, że nazywał się on Skockim i miał pięciu synów niedzielnych: Jana, Grzegorza, Wojciecha, Bogusława (Teofila albo Bogumiła) i Andrzeja. W kolejnych latach dokonali oni działów, po których połowę wsi trzymał Grzegorz S. W 1479 r. zapisywał swojej żonie Barbarze 150 grzywien posagu i tyleż wiana. Kolejny brat - Bogusław został plebanem, z kolei Wojciech miał synów: Macieja i Stanisława, którym to stryjowie zapisali w 1483 r. cześć dóbr wraz z dworem w Skokach. Stawiany w tymże roku otrzymał Andrzej Skocki, zaś dwa lata później wyderkował te dobra za 8 grzywien czynszu rocznie, Januszowi Latalskiemu z Łabiszyna, kasztelanowi biechowskiemu, sędziemu kaliskiemu. Po śmierci dziedzica, w latach 1527-28 jego spadkobiercy sprzedali części dziedziczne wsi za 500 grzywien Januszowi Latalskiemu. W 1528 r. Stawiany wziął od hrabiego, za Urzazowo i Świączyno Andrzej Łosiński, jednak jeszcze w tym samym roku odsprzedał mu je z powrotem, za 1200 złp., by po kolejnym roku znów je odkupić. Po nim odziedziczyli Piotr, Stanisław i Jan Łosińscy, którzy w 1540 r. znów sprzedali wieś Latalskim.
Jerzy Latalski zmarł przed 1557 r. pozostawiając dobra żonie Annie Zaksińskiej i synom: Mikołajowi i Jerzemu.
Ci w 1573 r. oprócz Stawiam posiadali Łagiewniki, Oleksino, Niedarzyno i Szczodrochowo. W 1580 r. we wsi były 3 łany osiadłe, 5 zagrodników i 1 rzemieślnik. Ostatecznie dziedzicem klucza skockiego został Jerzy L., który w 1598 r. przekazał cały majątek swojemu synowi Andrzejowi. Ten jednak zmarł przedwcześnie, zaś pozostali bracia: Mikołaj, Stanisław i Jerzy postanowili, że dziedzicem Skoków i Stawian, za skromną sumę 100 tys. złp., będzie Jerzy Latalski. Tu dokładnie powtarza się historia miasta Skoki, więc opis aż do końca XVIII w. pominiemy. Jest on szczegółowo rozwinięty w opisie Skoków w naszym katalogu. Podobnie jak w Skokach kolejnym dziedzicem Stawian został Rafał Latalski, nastepnie Reyowie, Jerzy Unrug (1692), luteranin Andrzej Twardowski (1698), Michał Raczyński (1733), Leon Raczyński (1740), Antoni Szembek (1741), Teresa z Wybranowa Swiniarska i jej 5 synów po Radolińskim (1742). W 1780 r. Józef i Jan Radolińscy sprzedali cały klucz skocki Wincentenu Swiniarskiemu, synowi Mikołaja, podczaszego kaliskiego i Anny Bnińskiej, za kwotę 470 tys. złp. Na pocz. XIX w. Stawiany dostała jedna z córek Wincentego, Wincencja, która wyszła za Teodora Szczanieckiego. Mniej więcej w tamtym czasie zarządcą majatku był młody Melchior Milewski, który zmarł w wieku 24 lat w 1817 r. Rok później ekonomom Józefowi i Rozalii Kuczyńskim w Stawianach urodziła się córka Emilia. Dziedziczka Wincencja zmarła w 1828 r. na suchoty (pthisis). Jej siostra Konstancja w 1816 r. wyszła za Wincentego Kalksteina h. Kos (1795-1857) z parafii Lechlin, oficera powstania listopadowego. Niestety nie wiemy, jakim sposobem w posiadanie majątku wszedł brat Wincentego - Ferdynand Wincenty (1794-1866), oficer wojska polskiego, kawaler orderu Virtutti Militari, ożeniony z Pauliną Radzimińską h. Lubicz (1807-1880). W każdym razie to on odziedziczył Stawiany po śmierci Wincencji i w 1853 r. był inicjatorem budowy nowego dworu, według projektu Karola Würtemberga. Mieli z Pauliną czworo dzieci: Bronisławę (1825-1858) zamężną za Aleksandra hr. Miączyńskiego h. Suchekomnaty; Zygmunta (1820-1874) ożenionego z Franciszką hr. Bnińską h. Łodzia; Mieczysława (1830-1880) i Kazimierza (1837-1882) ożenionego z Anną Żółtowską h. Ogończyk. Stawiany odziedziczył Zygmunt Kalkstein, który z Bnińską miał córkę Izabellę Marię (ur. w 1856 r.) i syna Ignacego Konstantyna Wiktoryna (ur. w 1857 r.).
Izabella Kalkstein miała 6, a Ignacy 4 i pół roku, gdy zmarła ich 28-letnia matka. Dla dziedzica był to poważny cios; postanowił opuścić Stawiany na zawsze. W dniu 9 września 1863 r. wyznaczył licytację dóbr, zarazem ogłaszając, że nie zamierza ich nabyć nikt z rodziny. Niebawem znalazł się chętny - Leonard Brzeski h. Oksza (1812-1904), syn Jana i Katarzyny Nieżychowskiej h. Pomian, uczestnik powstania listopadowego i styczniowego. Był ożeniony dwukrotnie, w 1842 i 1847 r. Z drugiej żony Michaliny Moszczeńskiej miał córkę Bolesławę (1853-1929) zamężną za Kazimierza hr. Ponińskiego h. Łodzia (1846-1934). W 1874 r. zmarł w Pleszewie były dziedzic Stawian, Zygmunt de Kalkstein. W 1885 r. Stawiany wraz z folwarkami Ignacewo, Młynki i Sława tworzyły okręg dworski liczący 14 domów z 218 m-cami (217 katolików, 1 ewangelik) i 1143 ha obszaru. Na areał ten składało się 650 ha ziem uprawnych, 143 ha łąk i 273 ha lasów. Córka Leonarda, Bolesława, miała dwie córki: Izabelę (1880-1934) zamężną za Lecha Zaborowskiego h. Grzymała i Cecylię (1881-1957). Pod koniec XIX w. z inicjatywy Kazimierza Ponikiewskiego rozbudowano dwór. W dniu 1 lipca 1903 r. Cecylia Ponikiewska zaślubiła w Rzczkowie Zygmunta Antoniego Franciszka Chłapowskiego z Chłapowa h. Dryja (1876-1940). Za ich panowania majątek liczył 1164,42 ha. Część gruntów dziedziczka sprzedała w 1910 r. pod budowę linii kolejowej do Gniezna. Linia ruszyła już 4 lata później, z tej okazji w Stawianach wybudowano stację kolejową. Cecylia i Zygmunt mieli syna Andrzeja, urodzonego w 1904 r., który nie przeżył roku. Zmarł w Stawianach 31 marca 1905 r. W 1926 r. folwark pod zarządem Zygmunta Chłapowskiego posiadał 1019 ha, w tym 591,7 ha ziem uprawnych, 154 ha łąk i pastwisk, 263,6 ha lasów, 4,5 ha nieużytków oraz 5,2 ha wód. Gospodarstwo miało własną gorzelnię, tartak, elektrownię, cegielnię oraz suszarnię płatków ziemniaczanych. Oprócz typowych upraw specjalizowało się w reprodukcji ziemniaka, hodowli krów (65 sztuk) i konia szlachetnej półkrwi (24 klacze). Czysty dochód gruntowy podawany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 2315 talarów. Majętność wraz z Młynkami i Ignacewem liczyła 1200 ha, należała do niej także Sława z dodatkowymi 135 hektarami, pod zarządem Józefa Kozickiego. W 1930 r. wieś liczyła 433 m-ców. Po wybuchu 2. wojny światowej Chłapowscy początkowo mieszkali w dworze. Dziedzic zmarł nagle, podczas przejmowania go przez Niemców, w dniu 13 lutego 1940 r. Po wojnie dawny majątek został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Ziemie i zabudowania folwarku włączono do PGR-u w Jabłkowie, a następnie w Rybnie Wielkim. Po ustawowej likwidacji PGR-u, pozostałości gospodarstwa przejęła AWRSP (obecna ANR). Dwór zapewne pełnił funkcje biurowe i mieszkalne. Po 1990 r. opuszczony, sukcesywnie zaczął popadać w ruinę.
Źródła:
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Strona internetowa miasta i gminy Skoki;
Geoportal, Mapster:
http://www.amzpbig.com/maps/3369_Jabkowo_1940.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi SW-NE, fasadą skierowany na NW. Piętrowy, podpiwniczony, na kamiennej podmurówce, nakryty dachem czterospadowym, z trójkondygnacyjną wieżą usytuowaną w zachodniej ścianie szczytowej, nakrytą niskim ośmiobocznym dachem namiotowym. Fasada akcentowana nieznacznym ryzalitem zwieńczonym trójkątnie, poprzedzonym schodami. W ryzalicie wgłębny portyk, zamknięty od góry półkolistym łukiem, z balkonem na wys. piętra.

Park

Park krajobrazowy z k. XIX w., zdewastowany. Zachowany w dawnych granicach, zajmuje w całości dz. ew. nr ...4/12 o pow. 5,5003 ha. (Geoportal, 28.02.2017 r.)

Inne

Zabudowania gospodarcze: stodoła, spichlerz i obora, k. XIX w.
Czworak, k. XIX w.
Leśniczówka, pocz. XX w.
Figura MB, 1898 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011