Szlachcin

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z pocz. XIX w.
Szlachcin to wieś leżąca 6 km na wschód od centrum Środy Wielkopolskiej. Pierwsza wzmianka, w której jej nazwę zapisano w postaci "Slachcino", pochodzi z 1380 r. Później występuje w zapiskach także jako Slachcin, Slachcino i Szlachcino. Począwszy od 1380 r. ze wsi tej pisał się Paweł, kanonik poznański, scholastyk lubuski. Znany był pod pseudonimem Soso (ew. Goso albo Gosso) i występuje w zapiskach do 1403 r. Jego braćmi byli Włost (który pisał się także z Konarzewa) oraz Świętosław. W 1400 r. we wsi była już karczma z karczmarzem o imieniu Czarnko. W 1410 r. Włost toczył spór z Drogosławą z Siekierek Wielkich oraz jej synem Marcinem, o spadek po zmarłym bracie Pawle. W 1418 r. dokonano rozgraniczenia wsi od (nieistniejącego obecnie) Zabrodzia. Następnie w Szlachcinie odnotowano Wolimira, którego dzieci: Małgorzata, Jan i Spytko, w 1432 r. toczyli spór z Sobkiem Trąbińskim (z Zalesia i Trąbinka). W poł. XV w. ze wsi pisał się także Piotr, którego pozywał rajca Piecz (Piotr albo Herman?) o to, "że napadł na niego na drodze między Poznaniem a Pobiedziskami z 10 szlachcicami oraz 20 pomocnikami niższego stanu i zabrał mu sukno, a także inne towary wartości 500 grzywien." (Sł. Hist.-Geogr. PAN).
W 1476 r. dziedzicami Sz. byli Maciej, Petrasz, Jan i Dorota, którzy mieli termin (proces sądowy) ze Stanisławem Woyschewskim oraz Piotrem i Janem, dziedzicami Chłapowa i połowy Borzujewa. Nosili oni już wtedy nazwisko Szlachcińskich. Z tychże Maciej miał troje dzieci: Jakuba, Łukasza i Dorotę, którzy w 1492 r. pozywali Wojciecha Rusinka Mroczkowskiego o wdarcie się w ich ojcowiznę. Maciej Sz. zmarł przed 1500 r. i nie zdążył "wyposażyć" córki Doroty na dalszą życiową drogę, zaś ta pozywała w 1502 r. (zapewne o pieniądze) swego brata Łukasza. Na przełomie XV i XVI w. występują już dzieci Łukasza i Jakuba, ale nie będziemy próbowali odtworzyć ich genealogii na podst. skąpych zapisek w Regestach. Rodzina ta nie doszła do nadmiernych godności i zaszczytów.
W 1524 r. Febronia Sz. wyszła za Bogusza Pierzchlińskiego, któremu tym sposobem wniosła dobra w wianie. Mieli oni synów: Piotra i Wolimira. Tak więc Szlachcin podzielił się na dwie dziedziny: Szlachcińskich i Pierzchlińskich. W 2. połowie XVI w. na tej pierwszej siedział Marcin Sz. z żoną Zofią Zberkowską, zaś na drugiej Stefan i Wojciech Pierzchlińscy. W 1564 r. synowie Marcina: Stanisław, Piotr, Marcin, Maciej, Łukasz i Andrzej, wydzierżawili swoją część Wojciechowi P-u. W 1578 r. Jan Szlachciński posiadał 1 ślad osiadły, 1 zagrodnika i 2 komorników, a Łukasz Pierzchliński 2 i pół śladu osiadłego, 4 zagrodników i 2 koła korzeczne (tzn. młyn z kołami podsiębiernymi, w odróżnieniu od kół "walnych", czyli nasiębiernych).
Pod koniec XVI w. na części P-ich siedzieli synowie Łukasza: Andrzej i Marcin, a na części Szlachcińskich - Stanisław Podlewski, który ożenił się z Katarzyną Sz. Tychże córka Barbara w 1636 r. sprzedała tę część wsi Hieronimowi Radomickiemu h. Kotwicz. Z kolei na części P-ich, Andrzej Pierzchliński ożenił się z Barbarą Rozdrażewską h. Szeliga po czym zmarł, następnie zmarła Barbara, a jej dobra odziedziczył brat - Władysław Rozdrażewski. Ten w 1638 r. również sprzedał Szlachcin Radomickiemu, wówczas już wojewodzie inowrocławskiemu. Po Hieronimie dobra odziedziczyli jego synowie: Marcin i Kazimierz. Marcin zmarł w 1649 r., zaś żeby spłacić jego długi, brat musiał sprzedać część dóbr, w tym Szlachcin - Janowi Bronikowskiemu. synowi Marcina, za kwotę 92 tys. złp. W momencie napaści szwedzkiej (1655) w skład dóbr Bronikowskiego wchodziły wsie: Szlachcin, Sielec, Olszewo oraz Babin. Zostały one kompletnie zniszczone, a w 1658 r. król Jan Kazimierz wydał oświadczenie, że z tego powodu zwalnia Bronikowskiego z obowiązku stacjonowania wojsk. Jan Bronikowski ożenił się z Katarzyną z Broniewa (Broniewską) i prawdopodobnie byli dziedzicami Szlachcina do k. XVII w.
Na początku XVIII w. właścicielem wsi został Franciszek Łącki h. Korzbok. Po nim odziedziczył Stanisław Ł., ożeniony z Jadwigą Jaraczewską h. Zaremba, z którą mieli czworo dzieci: Józefa, Jana, Floriana i Teresę, zamężną za Franciszka Gostyńskiego. Na pocz. lat 30. Jan i Józef Łąccy sprzedali wieś Franciszkowi Dobrzyckiemu h. Leszczyc, sędziemu kapturowemu kaliskiemu. Ten około roku 1735 zastawił wieś Kazimierzowi Wilczyńskiemu, jednak ów umarł, dlatego też pieniądze od Dobrzyckiego odebrała żona Ewa Wilczyńska, wraz z synami: Andrzejem i Stanisławem Wilczyńskimi.
W 1752 r. Ignacy Dobrzycki, syn Franciszka i Heleny Jaskólskiej (1-o v. Kunowskiej), sprzedał Szlachcin Aleksandrowi Koszutskiemu h. Leszczyc, staroście stanisławowskiemu, synowi Krzysztofa i Barbary Kierskiej h. Jastrzębiec (wdowy 1-o voto po Stefanie Zakrzewskim). W 1777 r. dziedzica powaliła choroba, a że zamierzał zapisać jakieś sumy małżonce - Juliannie Zakrzewskiej - król Stanisław Poniatowski wydał zezwolenie, żeby do miejsca przebywania Koszutskiego dowieziono akta grodzkie pyzdrskie. Faktycznie, Koszutski zmarł rok później, dnia 16 lutego 1778 r. W Szlachcinie pozostała wdowa, która wraz z siostrą Joanną Zakrzewską spisywały w 1780 r. we dworze kontrakt sprzedaży ich dóbr Gryżyna i Gryżynki. Aleksander prawdopodobnie nie miał dzieci z Julianną, więc jego dobra dziedziczyła siostra - Ludwika - która w 1783 r. sprzedała Szlachcin Sylwestrowi Sczanieckiemu, staroście średzkiemu, synowi Józefa i Konstancji Gwiazdowskiej. Stara dziedziczka, Julianna Koszutska, zmarła dnia 15 maja 1784 r. w Szlachcinie.
Od tego momentu wieś należała nieprzerwanie do Sczanieckich, do ok. połowy XIX w. W zapiskach znajdujemy ekonomów Orłowskich (1807), Jana i Petronellę Piątkowskich (1813), Nowackich i posesora Stablewskiego, herbu Oksza (1846). W każdym razie jeszcze w poł. XIX w. dziedzicami byli Łąccy z Nietrzanowa, a w 1857 r. zmarł syn Antoniego i Nimfy Łąckich - 29 letni Bolesław Łącki. Dziedziczką została Nepomucena Kazimiera Stefania Łącka, która wyszła za Tertuliana Stablewskiego h. Oksza. W 1863 r. we Wrocławiu urodził się ich syn Stanisław Kazimierz Kajetan, a trzy lata później córka Eliza. Kazimiera zmarła w 1892 r. Warto tu zacytować fragment jej wspomnienia pośmiertnego: "...siostrzenica i wychowanka panny Emilii Szczanieckiej, która ją wychowała po wczesnej śmierci jej matki (...) starsze siostry: Bronisława Dąbrowska w Winnogórze, żona syna i jedynego spadkobiercy wodza legionów, Emilia Ignacowa Bnińska w Samostrzelu, brat Władysław w Posadowie. Dalej w Brodach wuj Konstanty Szczaniecki, w Zalesiu i Śliwie jej ciotka i późniejsza teściowa Karolowa Stablewska. Wyszła za mąż w 1861 za ciotecznego brata Tertuliana Stablewskiego. Wspomnienie o pielęgnowaniu konającego u wód zagranicznych młodszego brata Zygmunta, a przed zamążpójściem jeszcze o zamknięciu oczu starszemu bratu Bolesławowi."
W 1888 r. wieś dzieliła się na wieś, osadę i obszar dworski w pow. średzkim. Leżała nad Bardeczką, dopływem Maskawy, pomiędzy wsiami Brzezie i Pierzchno. W części wiejskiej znajdowało się 18 domów i 124 m-ców, ponadto Urząd Stanu Cywilnego. Osada liczyła 13 domów ze 113 m-cami. Razem tworzyły okręg wiejski z 31 dymami i 237 m-ców oraz 254 ha gruntów, w tym 200 ha ziemi uprawnej. Okręg dworski wraz z folwarkiem Olszewo miał 12 dymów i 273 m-ców wyznania katolickiego. Obszar dóbr rozciągał się na 623 ha, w tym było 619 ha ziemi uprawnej i 39 ha łąk. Majątek posiadał własną cegielnię. Stanisław Kazimierz Kajetan Stablewski w 1899 r. przy pomocy architekta Heliodora Matejki przebudował dwór. W 1900 r. zaślubił w katedrze poznańskiej Emilię Chłapowską h. Dryja (1877-1944) i miał z nią czworo dzieci: Tertuliana Michała Stanisława (1901-1973), Izabellę (1902-1918), Kazimierę Annę (ur. 1903) oraz Weronikę (ur. 1905).
W 1913 r. dobra rycerskie "Slachcin" miały 622 ha obszaru, w tym 519 ha ziemi uprawnej, 39 ha łąk, 10 ha pastwisk, 13 ha nieużytków i 1 ha wody. W gospodarstwie hodowano 60 koni, 259 szt. bydła dorosłego plus 122 szt. cielaków, 16 owiec i 213 szt. trzody chlewnej. Posiadało ono własną gorzelnię parową. Drugim majątkiem Stablewskiego było wówczas Nietrzanowo z 707 ha obszaru. Łączny czysty dochód gruntowy wynosił 7532 marki ze Szl. i 3856 marek z N., co dawało kwotę 11388 mk. W 1926 r. Szlachcin z folw. Olszewo obejmował 612 ha, w tym 510 ha ziemi uprawnej, 80 ha łąk i pastwisk, 21 ha nieużytków i 1 ha wody. Czysty dochód gruntowy w Szl. wynosił 2502 talary, zaś N. - 2341, razem 4843 tal. czyli równowartość 14529 marek.
W 1930 r. Szlachcin liczył 570 mieszkańców. We wsi ponadto była karczma W. Bambe'go, kołodziej S. Myśliński, kowal M. Burek, stolarz L. Nowak i szewc J. Łopatka. Dziedzic Stanisław Stablewski zmarł 26 czerwca 1940 r. i pochowany został w Nietrzanowie. Żona Emilia umarła dnia 13 stycznia 1944 r. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Adelstätt. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Dwór przez wiele lat był własnością Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej, a następnie przeszedł w ręce prywatne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5962 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3770_Miloslaw_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny nawiązujący do form renesansowych i klasycystycznych. Budynek piętrowy, wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na wschód, składający się z części głównej (południowej) nakrytej dachem czterospadowym, plus dostawionej części od północy - parterowej i nakrytej dwuspadowym dachem.
W obu dłuższych elewacjach ryzality na osi, zwieńczone trójkątnie. W fasadzie ryzalit jest bardziej wysunięty i dodatkowo poprzedzony obszernym gankiem, od frontu akcentowanym czterokolumnowym portykiem, dźwigającym balkon. Nad balkonem trójosiowa wystawka zwieńczona trójkątnym frontonem. Dodatkową wystawkę pałac posiada od strony południowej, a w elewacji tej umieszczono także ryzalit z dodatkowym wejściem, również poprzedzony portykiem kolumnowym dźwigającym balkon.

Park

Park z XIX / XX w. o pow. 6,9 ha, w obrębie współczesnej dz. ewid. nr ...69/14. Zapewne po wojnie, we wschodniej części parku wyodrębniono kilka mniejszych działek na bloki mieszkalne dla pracowników spółdzielni. Razem z nimi park miał przed 1945 r. 8 ha obszaru.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011