Szczepankowo

Stan obecny

Własność prywatna.
Na progu ruiny.

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w.
Szczepankowo to wieś leżąca 6 km na zachód od centrum miasta Szamotuł, przy nieczynnej linii kolejowej Międzychód - Szamotuły. Pod koniec średniowiecza była to wieś szlachecka. W 1397 r. ze Szczepankowa pochodził Przezdrzew Szczepankowski, rok ten jest zarazem datą, kiedy po raz pierwszy w dokumentach zapisano jej nazwę. Znana nam historia Sz. zaczyna się od zajazdu, dokonanego na folwark przez niejakiego Święszka z Dobrojewa (i Dziadkowa w pow. gnieźnieńskim). Ten wraz z ośmioma szlachty i tyluż niedoszłymi rycerzami wpadli na majdan, uwolnili kmiecia zakutego w dyby, ukradli konia i uciekli. O napaść tę Przezdrzew pozywał Święszka, jednakowoż nie wiadomo, jaki był finał sprawy. Potomkowie Przezdrzewa w poł. XV w. sprzedali połowę wsi Świdwom - dziedzicom z Szamotuł. Oprócz folwarku we wsi było także sołectwo, zaś sołtysem Sz. był niejaki Jan, który w 1469 r. pozywał żonę Jana z Ostroroga - Helenę (księżnę raciborską). O cóż plebejusz mógł pozywać księżnę? Niestety nie wiadomo...
W 2. poł. XV w. właścicielem dóbr szamotulskich był Jan Świdwa (starszy). Ten wziął na wyderkaf 100 grzywien od plebana, mansjonarzy i rektora szkoły w Ostrorogu. Za użyczoną kwotę płacił im 8 grzywien i 16 groszy czynszu. - Wyderkaf, czyli tzw. sprzedaż niedokonana, nazywana jest inaczej "sprzedażą z prawem odkupu". Nie "pierwokupu", którąż to nadinterpretację znaleźliśmy na stronie internetowej gminy Ostroróg. W przypadku Sz. wykup pozostałej sumy nastąpił w 1501 r., co w obecnych czasach można by przyrównać do wcześniejszej spłaty kredytu.
Niestety zapiski historyczne z reguły ograniczają się do opisywania pozwów, działów rodzinnych i przeróżnych transakcji, w tym kto komu ile dał posagu itp, jednak my w zw. z objętością opisu ograniczymy ilość tych informacji, zaś zainteresowani znajdą je w "Słowniku Historyczno-Geograficznym" PAN. Podobnych wyderków w tym okresie było sporo, w zapiskach z 2. poł. XV w. ze Szczepankowem związani byli - Piotr z Szamotuł i niejaki Dziersław. Warto tu dodać, że Świdwowie-Szamotulscy pieczętowali się herbem Nałęcz. Pod koniec XV w. właścicielem miasta Sz. i okolicznych wsi był syn Piotra - Andrzej Świdwa-Szamotulski, kasztelan międzyrzecki, później gnieźnieński i kaliski. W 1495 r. dał on połowę swoich dóbr, czyli miasta Sz. i wsi przyległych: "Jastrowie, Brodziszewo, Szczepankowo, Gaj, Szczuczyno, Gałowo. Kampa, Nowa Wieś, Czyrkwicza, Napachanie, Starzyska, Brzezno, i całe wsie: Stare Miasto, Krzyszkowo, Paczkowo, Szydowo, Przecławie, Orle, Głuchowo, Goniaczyno, Szalacz, z młynem Grabowiecz w p. pozn.", swojej córce Katarzynie, z okazji jej ślubu z Łukaszem (II) z Górki (1482-1542). Kasztelan wyznaczył sporą kwotę posagu - 2000 grzywien - jednak córka miała ją dostać dopiero po ślubie, zaś dobra (a konkretnie połowę klucza) zwrócić ojcu. Dodatkowo dostała ona od ojca 3-letnie cła: "kaliskie, konińskie i kleczowskie". Z ciekawostek z tego okresu warto nadmienić, że pod koniec XV w. król polski wziął się za egzekwowanie należności i sporządzono spis wsi, które nie zapłaciły wiardunków królewskich. W spisie tym znalazło się Szczepankowo, na które nałożono karę 14 grzywien.
Wieś w 1510 r. miała 9 łanów, z których płacono dziesięcinę snopową biskupowi poznańskiemu. Natomiast "meszne" składano w owsie i życie - prepozytowi mansjonarzy w Ostrorogu. Andrzej Szamotulski zmarł 23 maja 1511 r. i tym sposobem druga połowa dóbr stała się własnością jedynej spadkobierczyni - córki Katarzyny. Tak więc fakt, że dała ona te dobra mężowi Łukaszowi wcale nie oznacza "że jej ojciec Andrzej nie wypłacił obiecanej kwoty jej mężowi". Kasztelan pochowany został w Szamotułach, a na płycie nagrobnej wyryto inskrypcję, że był "najlepszym senatorem całego królestwa...".
Aby uniknąć pomyłki w numerowaniu dziedziców, musimy w skrócie przedstawić genealogię Górków. Dziad dziedzica - Łukasz (I) Górka h. Łodzia (zm. 1475 r.) już w 1441 r. został wojewodą poznańskim. Z Katarzyną Szamotulską (córką Dobrogosta) mieli córkę oraz czterech synów: Jana, Mikołaja, Jakuba i Uriela. Dwaj ostatni obrali na żądanie ojca drogę duchowną. Jan nie zdążył się ożenić, a Mikołaj miał z Barbarą z Kutna syna Łukasza, nazwanego "drugim". Zmarł wcześnie, zaś Łukasza wychowywał stryj Uriel.
Łukasz II Górka, kasztelan lędzki, poznański, a także wojewoda poznański, miał ze znaną już nam Katarzyną jedynego syna Andrzeja. Po śmierci żony, Łukasz Górka postanowił przejść do stanu kapłańskiego. Z uwagi na ogromny majątek, wkrótce (w 1538 r.) został biskupem kujawskim. Był jedną z najbogatszych osób w Polsce i najpotężniejszym magnatem w Wielkopolsce. Jego syn - Andrzej - ożenił się z Barbarą Kurozwęcką, a ze związku tego pochodzili: Łukasz (III), Andrzej i Stanisław, zmarły bezpotomnie w 1592 r. Bracia Stanisława zmarli wcześniej, również nie pozostawiając potomków.
W 1563 r. z części Szczepankowa należącej do Łukasza (III) z Górki płacono pobór od 8 łanów. Wg statystyk w 1564 r. wieś płaciła dziesięciny w wys. 1 grzywny i 15 groszy, dla klucza poznańskiego dóbr biskupów pozn.
Opis Szczepankowa urozmaica fakt, że wieś o podobnej nazwie istniała w pobliżu miasta Śmigiel i być może to jej dotyczy wzmianka o Wincentym Buszewskim, który w poł. XVI w. zastawił, a następnie sprzedał wieś Andrzejowi Witkowskiemu, zaś ten - Kasprowi Bobrownickiemu h. Doliwa? Temuż Kasprowi w latach 1563-66 swoją połowę "naszego" Szczepankowa i 4 łany w Gaju wyderkował Łukasz (III) Górka, za kwotę 4500 złp. W 1571 r. swoją część Sz. sprzedał Bobrownickiemu Jan Świdwa (syn Jana, kasztelana biechowskiego, wnuk Wincentego).
Kasper Bobrownicki miał synów: Marcina i Łukasza. Marcin B. płacił pobór w 1577 oraz w 1580 r., kiedy to jego część miała 5 łanów i 1 komornika. Część Łukasza w 1580 r. miała 3 łany, 1 zagrodnika i 1 komornika. W tamtym czasie druga połowa Szczep. nie należała już do hrabiego Stanisława z Górki, który w 1579 r. sprzedał ją Jakubowi Rokossowskiemu h. Glaubicz. Ten zmarł w 1580 r., zaś dobra odziedziczył bratanek - Stanisław R. (syn Jana), który w 1615 r. sprzedał część Szczep. wspomnianym wyżej braciom Bobrownickim. Dodajmy, że żoną Łukasza B. była Anna Bronikowska. Ze związku tego pochodził Stanisław Bobrownicki, po którym odziedziczył Stefan B. Ten w 1670 r. sprzedał część wsi Wojciechowi Żychlińskiemu h. Szeliga, ożenionemu z Katarzyną Bukowiecką, za kwotę 8,5 tys. złp.
Stefan Bobrownicki ożenił się z Dorotą Cielęcką h. Ciołek, z którą mieli syna Ludwika. Drugą żoną dziedzica została Anna Ulatowska, z którą miał on jeszcze syna Jana. Ciż bracia przyrodni w 1687 r. sprzedali swoje części Szczep. Janowi Łąckiemu h. Korzbok, syn Jana - kasztelana kaliskiego, za kwotę 16 tys. złp. W tym czasie Łącki kupił również Śmiłowo. W 1700 r. synowie Jana przeprowadzili podział majątku, na skutek którego dobra te wziął Jan, ożeniony z Anną Dzierzbińską. Sześć lat później sprzedał on dobra bratu Aleksandrowi, za kwotę 220 tys. złp. Niestety nie wiemy w jaki sposób Szczepankowo stało się własnością Wojciecha Dzierżykraj-Morawskiego, który w 1730 r. sprzedał wieś Maciejowi Wierusz-Kowalskiemu, ożenionemu z Katarzyną Mieszkowską h. Odrowąż. Od 1742 r. byli oni także dziedzicami pobliskiego Śmiłowa. Kowalski zmarł w 1766 r., zaś Katarzyna w 1800 r. Mieli oni sześciu synów, w tym Wiktora Antoniego, Ignacego i Rafała Jana. Dobra po rodzicach pod koniec XVIII w. odziedziczył Ignacy Wierusz- Kowalski, który od 1767 r. był posesorem Szczepankowa i wybudował tu pierwotny dwór.
Ignacy z żoną Joanną Morawską mieli liczne potomstwo, przy czym nie zdołaliśmy ustalić dokładnej ich liczby. Byli to: Gabriela (ur. 1768), Rozalia Katarzyna Emilia (ur. 1770 r.), Zofia (zmarła w. 2,5 roku, w 1773), Nepomucena, Teresa, Konstancja Apolonia, Joanna Julianna Marianna, Wawrzyniec, Kajetan, Andrzej, Jadwiga Teresa, Zofia (ur. 1778), Anastazja Marianna (1781-82) oraz Konstancja Apolonia (1783-87). Kilkoro z tych dzieci zmarło w wieku niemowlęcym. Posesorem wsi w 1794 r. był Jan Łakiński h. Pelikan. Ignacy Wierusz-Kowalski zmarł mając 60 lat, dnia 22 lutego 1799 r. i pochowany został przez własnego syna - Kajetana, kanonika katedralnego gnieźnieńskiego - w klasztorze reformatów w Szamotułach. W tym samym roku w maju, córka Zofia zaślubiła w Szczepankowie Felicjana Żółtowskiego, posesora Ordzina.
Na pocz. XIX w. dziedzicem Szczep. był ksiądz Kajetan Kowalski. Matka - Joanna - zmarła w 1815 r. Niebawem córka Teresa wyszła za Józefa Białoskórskiego, kapitana wojska polskiego. Co najmniej kilka lat mieszkali oni w Szczepanowie, które później sprzedali i przeprowadzili się do Poznania. Józef Białoskórski zmarł mając 68 lat, dnia 16 stycznia 1834 r. i pochowany został w Poznaniu. Pozostawił wdowę i trójkę małoletnich dzieci: Feliksa, Aleksandrę i Ferdynanda.
Około 1827 r. właścicielem Szczepankowa został dawny posesor dóbr Głuponie - Wiktor Święcicki h. Jastrzębiec, który w 1830 r. ożenił się z Rozalią Janiszewską. Mieli oni siedmioro dzieci: Feliksa (1830-1875), Helenę (1833-1863), Władysława (ur. 1835), Wiktorię (1833-35), Weronikę (ur. 1838), Zofię (1844-44) i Jadwigę (ur. 1847). Feliks w 1850 r. ożenił się z Ludwiką Kierską z Kiekrza h. Jastrzębiec. Dziedzic zmarł mając 58 lat, dnia 10 sierpnia 1852 r. Dwa lata później córka Helena zaślubiła w Szczep. 31-letniego Hipolita Kierskiego, syna dziedziców Gąsaw.
W 1888 r. Szczepanowo dzieliło się na wieś i majątek w pow. szamotulskim i należało do parafii w Ostrorogu. Na terenie majątku podczas prac polowych znaleziono dwa brązowe naramienniki. We wsi znajdowało się 5 "dymów" z 51 m-cami, w tym 47 katolików i 4 protestantów. Miała ona własne 78 ha gruntów, w tym 71 ha ziemi uprawnej i 3 ha łąk. Obszar dworski wraz z folwarkiem Wygoda tworzył okrąg, mający 530 ha gruntów, w tym 404 ha ziemi uprawnej, 33 ha łąk i pastwisk oraz 27 ha lasów. Na terenie okręgu dworskiego znajdowało się 11 "dymów" ze 177 m-cami, w tym 145 katolików i 32 protestantów. Wieś posiadała własną szkołę, w której od 1862 r. uczył Bonawentura Wicherski. W roku szkolnym 1866-67 uczęszczało do niej 163 dzieci.
Potomkowie Święcickich albo Kierskich siedzieli w Szczepankowie zapewne do 2. poł. XIX w., zaś później wieś należała do nieznanych nam z nazwiska Niemców. W 1881 r. właścicielem wsi został Hugon von Loeper i prawdopodobnie to on sprzedał wieś Komisji Kolonizacyjnej w 1904 r.
W trakcie poszukiwań natrafiliśmy na nazwisko rodziny Jaxa - Bąkowskich h. Gryf. Informacje dotyczyły Szczepankowa, jednak chodziło zapewne o obecną dzielnicę miasta Poznania. Druga wieś w dawnej Wlkp o tej nazwie raczej nie wchodzi w grę - obecnie leży w woj. kuj.-pomorskim. Żadnego innego Szczepankowa nie wymieniają też popularne księgi adresowe. Niejako "przy okazji", warto tu dodać parę słów o Bąkowskich. Dnia 14 października 1891 r. w Poznaniu Józef Bąkowski zaślubił Zofię Krzyżanowską, córkę Tadeusza. Dnia 13 marca 1897 r. w Szczepankowie urodził się ich syn - Jerzy Józef, późniejszy porucznik Wojska Polskiego. Jerzy Bąkowski podczas 1. wojny światowej był legionistą. Po opuszczeniu 15 Pułku Ułanów Poznańskich uczęszczał na Uniwersytet Poznański, gdzie ukończył prawo. W 1937 r. został sędzią w Gdyni, a w rok później naczelnikiem sądu w Tczewie. Zginął wiosną 1940 r. w Katyniu.
W 1905 r. pruska Komisja Kolonizacyjna (Königlich Preußische Ansiedlungskommission für Westpreußen und Posen), rozparcelowała ziemie dworskie w Szczep. i podzieliła je na mniejsze gospodarstwa, na które sprowadzono kolonistów niemieckich. Resztówka, czyli dwór, park i sad po 1920 r. stała się własnością państwa polskiego. Władze sprzedały resztówkę Czesławowi Kaczmarkowi, który w 1925 r. sprzedał ją Henrykowi i Annie Lelesz. (Być może Henryk był synem Anny?). W 1930 r. wieś stanowiła gminę wiejską i liczyła 314 mieszkańców. Była tu kasa pożyczkowa, zakład ogrodniczy J. Rutkowskiego, sprzedaż art. rolniczych oraz zajazd B. Duchnickiego. Księga Adresowa z 1930 r. niestety nie podaje wielkości gruntów należących do Henryka Lelesza. W czasie wojny w dworku umieszczono internat dla dziewcząt niemieckich pracujących na roli. Wieś w latach 1939-43 nosiła nazwę Stephanshofen, a 1943-45 - Stefanshofen. Po 2. wojnie światowej Skarb Państwa Polskiego oddał resztówkę Leleszom, a w 1947 r. odkupił ją Czesław Kaczmarek. Trzy lata później dwór z parkiem odziedziczyli państwo Grabowscy, a w 1983 r. część posiadłości przeszła na p. Marię Grabowską - Dutkiewicz, a część należy do p. Duchnickich. Obecny stan własności jest nam nieznany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej - teczka: Bąkowska Jaxa Ewa Katarzyna;
Portal Szczepankowo: https://szczepankowo.webnode.com/o-nas/
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11812080 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1940_APP_Sygn._M.top.25-980.jpg
5450 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór bezstylowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do N-S, parterowy z mezzaninem, nakryty łagodnym dachem dwuspadowym, fasadą skierowany na E z lekkim odchyleniem na S (ok. 15 st.). Pośrodku pięcioosiowej fasady, piętrowy ryzalit mieszczący wejście główne, zwieńczony trójkątnie. Wejście poprzedzone wysokimi schodami ujętymi stopniowanym murkiem.
Od południa do dworu dostawiona parterowa przybudówka. Na osi wejścia owalny podjazd, zaś dalej na wschód aleja dojazdowa do bramy.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego całkowicie przeobrażony, głównie ze wzgl. na zmiany w obrębie dawnego podwórza gospodarczego, na miejscu którego znajdują się obecnie posesje i działki mieszkańców.

Park

Park z k. XIX w. o pow. ok. 5,4 ha, przy czym niegdyś mógł być nieco większy. Park zachowany w dawnych granicach, zajmujący dz. ewid. nr ...226 oraz nr ...227.

Inne

Dom z k. XIX w., obecnie mieszkania, nr 61
Zajazd, pocz. XX w.
Pomnik Wolności – figura M.B. z dzieciątkiem, wyk. przez Włodzimierza Pogodzińskiego z Szamotuł, pośw. w 1926 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011