Słupia Wielka

Stan obecny

Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej.

Historia

Pałac z ok. 1880 roku.
Wieś Słupia Wielka leży przy DK nr 11 i graniczy od płd. zachodu ze Środą Wielkopolską (w odległości ok. 5 km od centrum miasta). Z wsią pod koniec XIX w. sąsiadowały Strzeszki, Płaczki, Śnieciska, Winna, Jaszkowo, Koszuty, Żabikowo i Pętkowo. W zapiskach historycznych odnotowana także jako „Slup”, „Szlup”, po raz pierwszy w 1348 r., kiedy to Andrzej i Tomisław z S. procesowali się z opatem lubińskim o wieś Garby, którą wojewoda poznański Maćko dał temuż klasztorowi. W XV w. dziedzice przyjęli nazwisko Słupskich, a w 2. poł. t. stulecia znajdujemy Jana i Tomasza S-ich. W 1475 r. Jan S. zapisywał na połowach Żabikowa i Turwi po 300 grzywien posagu i wiana, swej żonie Katarzynie. Podział na Wielką i Małą S. nastąpił w XVI w. (lub wcześniej), a współwłaścicielami tych wsi byli Chłapowscy h. Dryja. We wsi oczywiście znajdował się folwark, a co za tym idzie – dwór Słupskich. Nie będziemy rozgraniczać informacji dot. obu części wsi, z reguły posiadały one wspólnych właścicieli, bądź też była to bliska rodzina. Słupscy posiadali także młyn wodny na Warcie we wsi Kempa (ob. Kępa). W 1538 r. Łukasz Słupski zapisywał na poł. dóbr sumę 130 grzywien swej żonie Annie, córce Mikołaja Bojanowskiego. Po jego śmierci wdowa wyszła za Macieja Dachowskiego.
Przez cały XVI w. S. Wielka dzieliła się na 2 części: Słupskich i Chłapowskich; podobnie jak S. Mała. W regestach poborowych w 1578 r. odnotowano S. M. należącą do Agnieszki Słupskiej, było tam 8 śladów osiadłych, 1 zagrodnik i 1 komornik. Z kolei S. Wielka w części Stanisława Chłapowskiego miała 5 śladów, w tym półtora pustego i 4 zagrodników; w części Piotra Kowalewskiego były 3 ślady i 1 komornik. W kolejnych latach znajdujemy braci: Stanisława, Wacława, Kaspra i Macieja, prawdopodobnie synów tejże Agnieszki. Na częściach Chłapowskich w obu S. siedział w tym czasie (lata 80.) Wojciech Stanisław Chłapowski. W 1592 r. sprzedał on część swoich dóbr, w tym Witaszyce – Maciejowi Gołaskiemu seu (łac. - albo) Bojanowskiemu, synowi Marcina. Trzy lata później sprzedał części obu S. (wyderkafem, czyli z prawem odkupu) Stanisławowi Zieleńskiemu, synowi Macieja.
Bojanowski ożeniony był z Anną Sokołowską (piszącą się z Warzymowa). Sprzedaż S.W. z prawem odkupu ponawiali kilkukrotnie, a w 1600 r. wydzierżawili wieś Jerzemu Przybysławskiemu, ożenionemu z Reginą Swinarską h. Poraj. Swój proceder uprawiali z powodzeniem do 1612 r. W S. Małej w 1603 r. Maciej Słupski dał łan roli zwany "Jankowski" swemu nepotowi Wacławowi Słupskiemu. Inne części Słupi oraz wsi Płaczki i Kempa, Anna Słupska w 1605 r. sprzedała Michałowi Palendzkiemu, który z kolei odsprzedał je Janowi Karsznickiemu. Przez obie wsie Słupia w kolejnych latach przewinęła się cała masa drobnej szlachty: Katarzyna Prusimska, spadkobiercy Rudolfa Baranowskiego, Krzysztof Mycielski, Wojciech Mycielski (1614), Maciej Jaskólski, Andrzej Jemiołkowski (1615), Jadwiga Jemiołkowska, wdowa po Macieju Słupskim.
W 1618 r. Prokop Suski posiadał w S. Wielkiej 1 ślad osiadły i 3 zagrodników. Mała Słupia w międzyczasie opustoszała. Prokop miał z Marianną Jaskólską syna Jakuba, urodzonego we dworze dnia 12 paźdź. 1621 r. W latach 20. XVII w. we wsi odnotowano także Marcina Ułanowskiego z żoną Katarzyną Bobrownicką oraz Stanisława Szczytnickiego, syna Anny Wydzierzewskiej (nazwiska jej licznych mężów pominiemy). Płatnikiem podymnego w Sł. Wielkiej był Andrzej Robaczyński (2,15 złp z 5 dymów), a w Sł. Małej Jan Gosławski (3 złp. z 6 dymów). Robaczyński z żoną Marianną Poniecką miał dwie córki: Annę i Zofię. Zmarł ok. 1648 r., po czym wdowa wyszła za Krzysztofa Góreckiego. Po szwedzkim "potopie" we wsi zaszły znaczne zmiany, gdzieś przepadli dawni właściciele, a obie Słupie należały do Samuela Tomickiego, ożenionego z Anną Gosławską. Dzierżawili oni wieś, a kilka lat później część Sł. W. nabyli Stanisław i Władysław Grabscy h. Pomian, synowie Jana, którzy w 1671 r. sprzedali te dobra swemu bratu Kazimierzowi, poborcy z Poznania.
Pod koniec XVII w. właścicielem obu wsi Sł. został Łukasz Krzyżanowski, ożeniony z Heleną Bronikowską. Zmarł na pocz. XVIII w., a wdowa wyszła za Jakuba Zakrzewskiego, syna kasztelana śremskiego. Synami Łukasza byli Franciszek i Łukasz Krzyżanowscy, z których dziedzicem Sł. został ten pierwszy. W 1708 r. w Słupi urodził się syn jego i Zofii Skrzetuskiej - Jan Franciszek, cztery lata później córka Elżbieta, w 1714 r. bliźniaki Jakub i Anna, w 1716 r. syn Wawrzyniec Kajetan, w 1720 r. Stanisław Florian i w 1723 r. córka Katarzyna. Następnie dziedzicem został Łukasz K., ożeniony z Barbarą Śniegocką, którzy mieli synów: Kazimierza, Zygmunta, Michała, Piotra i Łukasza. W latach 40. XVIII w. dziedzicem Sł. był Marcin Krzyżanowski, kapitan, a nast. pułkownik wojsk koronnych, który z żoną Urszulą z Miaskowskich h. Bończa miał syna Jakuba Ignacego, późniejszego starostę rumiejskiego oraz Józefa, skarbnika poznańskiego. Marcin zmarł w 1782 r. po czym bracia dokonali podziału majątku. Dziedzicem obu Słupi został Józef, który posiadał ponadto Rusiborz, Kopaszyce i Rumiejki Szlacheckie w pow. pyzdrskim. W 1790 r. awansował na skarbnika koronnego. W Słupi posesorem został Renatus Jaraczewski h. Zaremba, po którym funkcję tę przejął Nikodem J. W 1807 r. Nikodem zaślubił Mariannę Jaraczewską. a w 1809 r. urodził się ich syn Tytus. Posesorem został brat Nikodema - Dominik Jaraczewski - zmarły w 1818 r. Dziedzicem scalonej już wówczas wsi Słupia, był Antoni Krzyżanowski, ożeniony z Seweryną Gajewską. Jeszcze w 1823 r. Jaraczewskim urodził się syn, któremu nadano imiona Seweryn Antoni.
W latach 40. XIX w. właścicielem Sł. został Jan Leon Nieświastowski h. Nałęcz. Jego pierwszą żoną była Anna Krzyżanowska, która wniosła mu Słupię w wianie. Po jej śmierci żoną dziedzica została Józefa Hersztopska (wdowa Skórzewska z Wyciążkowa, ożenił się z nią w 1839 r.). Około 1853 r. Józefa zmarła, a w dniu 26 lutego 1854 r. Jan Nieświastowski (wówczas 50-letni) ożenił się po raz trzeci, z 18-letnią Pauliną hr. Szembek, córką Wincentego. Zmarł rok później w Poznaniu, a pochowany został w kościele w Gostyniu. W swoim testamencie przeznaczył 600 marek rocznie na edukację najbiedniejszych dzieci krewnych swoich żon Anny i Józefy. On sam prawdopodobnie dzieci nie miał. Po śmierci Jana rodzina sprzedała majątek w ręce niemieckie. W 1872 r. właścicielem 2230-morgowych dóbr był Wilhelm Schemmann. Na areał ten składało się m. innymi 2100 mórg ziemi ornej; czysty dochód gruntowy wynosił 3331 talarów.
W dalszym okresie dziedzicem wsi mógł być Aleksander hr. Szembek, ożeniony z Marią hr. Engeström. "Mógł", ponieważ nie mamy 100% pewności, czy w "Regestach" prof. Dworzaczka chodzi o tę właśnie Słupię (była jeszcze Słupia leżąca na płd.-zachód od Poznania). Dla formalności odnotujmy, że w 1904 r. córka Szembeków Zofia wyszła za Wacława Niemojewskiego, syna Kazimierza i Wandy Tokarskiej, a 2 miesiące później jej siostra Helena zawarła związek z Józefem Antonim Lossow h. własnego, synem Aleksandra i Joanny Lossow.
W 1888 r. wieś miała 11 domów i 215 mieszkańców, w tym 4 ewangelików (reszta wyzn. katolickiego). Do majątku należało 580 ha, w tym 534 ha ziemi uprawnej, 28 ha łąk i 1 ha lasu. Gospodarstwo specjalizowało się w uprawie buraków cukrowych, hodowli bydła i owiec rasy Rambouillet; posiadało własną cegielnię, ponadto wydobywano tu torf.
W 1913 r. wieś nosiła nazwę Gross-Slupia i stanowiła dobra rycerskie - "Rittergut". Na 596 ha obszaru składało się 527 ha ziemi uprawnej, 47 ha łąk i pastwisk, 1 ha lasu, 10 ha nieużytków i 1 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 10297 marek. W gospodarstwie hodowano 82 konie, 307 szt. bydła plus 98 cielaków, 45 owiec oraz 183 szt. trzody chlewnej. Majątek posiadał własną elektrownię i specjalizował się w wydobywaniu torfu. Właścicielem był już wtedy Hauptmann Charles Bleeker-Kohlsaat. W 1926 r. pod jego zarządem dobra obejmowały 579,6 ha, w tym 517,1 ha ziemi uprawnej, 44 ha łąk i pastwisk, 1,3 ha lasu, 4,5 ha nieużytków oraz 1 ha wody. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli oryginalnych nasion buraków pastewnych. Czysty dochód gruntowy wynosił 3322,8 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 280 mieszkańców, ale nazwisko dziedzica zapisane jest w postaci Blecker Kohlsaat. Być może to tylko błąd, natomiast faktem jest, że w 1943 r. Niemcy zmienili nazwę wsi na Bleckersdorf. Świadczy to o tym, że rodzina Bleeker, czy też Blecker siedziała tu prawdopodobnie do końca 2. wojny światowej.
Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Około 1950 r. na bazie dawnego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, a w 1952 r. rolniczą stację doświadczalną. W połowie lat 60. XX w. gospodarstwo stało się samodzielną placówką badawczą. W 1966 r. powołano Centralny Ośr. Badania Odmian Roślin Uprawnych w Sł. Wielkiej i rozpoczęto budowę nowoczesnego ośrodka naukowo-badawczego. W 2011 r. zmieniła się forma organizacyjna COBORU - na Agencję Wykonawczą z 16 oddziałami terenowymi. W budynku pałacu znajdują się mieszkania oraz jedna ze stacji badawczych.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Strona Internetowa Ośrodka COBORU: https://coboru.gov.pl/pl/historia/rys_hist
Geoportal;
Mapster:
5960 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3769_Schroda_1944.jpg
11825816 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3769_(2066)_Schroda_1911_nnvw8g8_BN_Sygn.ZZK_S-28_490_A.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neorenesansowy. Budynek wzniesiony pośrodku parku, dość okazały, o urozmaiconej bryle, piętrowy, nakryty wielospadowymi dachami, fasadą skierowany na płd. wschód, z dwoma wydatnymi ryzalitami po bokach, pomiędzy którymi umieszczono ganek z kolumnami dźwigającymi taras pierwszego piętra. Do wejście prowadzą szerokie schody zwężające się ku górze.

Park

Park krajobrazowy z XIX w. o pow. 5,0 ha, zachowany w dawnych granicach. Niegdyś znacznie większy w kier. płn.-wschodnim, gdzie rozciągały się sady owocowe. Do dzisiaj widać różnicę drzewostanu pomiędzy tą częścią, a częścią płd.-zachodnią - ozdobną.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011