Sędziny

Stan obecny

Dwór - prawdopodobnie własność J.S.T. Mieszkania, później opuszczony.
Park - stan własności nieznany - J.S.T. albo ANR

Historia

Dwór z k. XVIII / pocz. XX w.
Sędziny to wieś leżąca przy DK nr 306, oddalona o 34 km na zachód od centrum Poznania i 7 km na płn.-zachód od Buku. Po raz pierwszy wzmiankowana jako "Sandzino" w 1387 r. W takiej też postaci nazwa funkcjonowała do końca XV w., zaś innymi popularnymi jej formami były "Sendzino" i "Sądzino". Pozostałe jakie wymienia np. "Słownik Historyczno-Geograficzny..." to formy stosowane jednostkowo, bądź spowodowane błędami w zapisie i w przekazie słownym. Pod koniec średniowiecza była to wieś szlachecka, zapewne już w XIV w. podzielona na Sędzin (Wielki) i Sędzinko (Małe). W XV w. wieś należała do parafii w Buku. Pierwszym znanym właścicielem był Mścigniew (zw. Przecula, Przekula). Na przełomie XIV i XV stulecia ze wsi pochodzili także Mikołaj, Dzierżek i Zofia (żona któregoś z nich), zaś sporo mieszkańców przybyło tu z sąsiednich wsi, tworząc związki z miejscowymi. Dla uproszczenia opisu skoncentrujemy się na rodzinie (potomkach) Mścigniewa. Miał on czworo dzieci: Jana, Smysławę (Smychnę), Dorotę i Dzierżkę. Dekret z 1412 r. stanowił, że M. będzie rezydować na swojej połowie S. do śmierci, następnie wejdą tam córki, a dopiero po nich brat Jan. Tenże Jan miał troje dzieci (Michała, Wojciecha i Annę), Smychna z mężem Naramem miała córkę Nastazję, Dorota z mężem Jakuszem (zm. w 1415) i później Stanisławem Palędzkim miała 3 córki: Agnieszkę, Dorotę i Małgorzatę, natomiast Dzierżka była bezpotomna.
Anna - córka Jana wyszła za Drogosława z Przylepek i miała z nim sześcioro dzieci: Sędziwoja, Mirosława, Jana, Jadwigę, Dorotę i Agnieszkę (mieszkali we wsi w 2. poł. XV w.). Nastazja z 1. mężem - Bogusławem z Rosnowa miała trzy córki: Hankę, Małgorzatę i Zofię. Agnieszka z Piotrem Mieczewskim miała syna Jana. Małgorzata z 2. mężem Jarogniewskim miała troje dzieci: Mikołaja, Andrzeja i Dorotę. Dorota z mężem Andrzejem z Rosnowa miała syna Macieja Rosnowskiego.
Zofia (żona Mikołaja lub Dzierżka) miała córkę Beatę, zamężną za Jakusza zwanego "Jad" z Baranowa i Rynarzewa. Ciż mieli troje dzieci: Macieja, Wojciecha i Grzymkę. Z tychże Maciej miał jedyną córkę Agnieszkę. W latach 1402-3 Zofia pozywała córkę o swoje "dożywocie", czyli 1/3 wsi, dom i bydło. Majątek ten miał przejść na Beatę dopiero po śmierci matki. Później Beata także toczyła liczne spory, m.in. w 1417 r. z młynarzem Stanisławem. Pozostali spadkobiercy, rodzeństwa i kuzynostwa toczyli swe spory przez kolejne dziesięciolecia, a w międzyczasie rozwijali gospodarkę rolną we wsi, zbudowali folwark i karczmę oraz osadzili tu osadników. Posługiwali się nazwiskiem Sędzińskich, zaś ostatnimi z tego rodu na S. i Sędzinku byli Maciej, Jan i Stanisław (synowie Kaspra), którzy w 1619 r. sprzedali dobra Piotrowi Opalińskiemu h. Łodzia, staroście śremskiemu i pobiedziskiemu.
Oczywiście przez minione sto lat przez wieś przewinęło się mnóstwo innych nazwisk. Zainteresowanych odsyłamy do wspomnianego Sł. Geogr.-Hist. PAN. Przykładowo możemy podać kilka z ważniejszych transakcji dot. wsi z okresu XV w. Np w 1515 r. część wsi kupił od spadkobierców Stanisława S. Andrzej Koniński (Kuniński) z Konina k. Lwówka; w 1524 r. Wincenty S. sprzedał swoją część Janowi Grzebienickiemu; w 1526 r. 1 łan we wsi kupił Jerzy Sarbski. Dziedzicami wsi pod k. XVI w. byli Jakub (1577), Anna (lata 1577-83), Jan (1580-83) i Stefan Sędziński (1583). Przez cały XVI w. wieś miała ok. 6-10 łanów obszaru. W 1508 r. pobór płacono od 7 i pół łanu i od karczmy 6 groszy, a w 1580 r. z części Anny S. od 4 łanów, 4 zagrodników, 1 tkacza, 1 pasterza z 15 owcami i wiatraka dorocznego, zaś z części Jana Sędzińskiego od 1 łanu i 1 zagrodnika. Dziesięcina z S. wchodziła w skład dochodów klucza dóbr biskupów poznańskich w Buku i wynosiła po 1 wiardunku dzies. z 10 łanów (2 i pół grzywny).
Na pocz. XVII w. w skład dóbr Piotra Opalińskiego, oprócz Sędzina i Sędzinka wchodziła także Sarbia i Konin (czy też Kunin). Starosta co oczywiste nie mieszkał w żadnej z niewielkich wsi, których posiadał kilkanaście, lecz na swoim zamku w Śremie lub którymś z pomniejszych pałaców, natomiast na dobrach sędzińskich ustanowiono posesję, która w 2. poł. XVII w. należała do Piotra Nieżychowskiego h. Pomian. Po Piotrze O. dobra wokół Lwówka odziedziczył Jan, a następnie Konstantyn Jan Opaliński, ożeniony z Potencjanną Żółtowską h. Ogończyk. Jakoś tak na pocz. XVIII w. dobra przeszły na własność synów Piotra Nieżychowskiego i Katarzyny Drozdowskiej - Andrzeja i Mikołaja. Taż Katarzyna po śmierci Piotra wyszła ponownie za mąż, za Jana Cerekwickiego. W 1701 r. synowie zapisali jej dożywotnią rentę na wsiach dziedzicznych, t.j. Sarbii, Sędzinie i Sędzinku. Byli oni posiadaczami aż kilkunastu różnych wsi, w tym odziedziczonych po zmarłym ojcu. W 1729 r. bracia zawarli kontrakt, w wyniku którego właścicielem S. został Andrzej Nieżychowski. Ten ożeniony był z Ludwiką Gurowską, z którą mieli syna Ignacego. Ignacy w latach 1744-46 sprzedał majątek Ludwikowi Chłapowskiemu, sędziemu ziemskiemu poznańskiemu, za kwotę 130 tys. Posesorem dóbr był wówczas Franciszek Makowski, zmarły w 1747 r. i pochowany w Woźnikach.
Dziedzic Sędzin był wcześniej podczaszym poznańskim, posłował na walną radę warszawską w 1710 r., a w latach 1718 i 1727 był deputatem na trybunał koronny. Ożenił się z Anną Lipską h. Grabie, z którą mieli sześcioro dzieci: Stanisława, Floriana, Jana, Ludwikę, Wiktorię i Magdalenę. Sędziny ok. 1755 r. odziedziczył Jan, ożeniony z n.n. Franciszką. We wsi rodziły się ich dzieci: Florian, Róża Marianna (1764), Katarzyna i Rozalia. Zapewne właśnie za czasów Chłapowskich we wsi wybudowano pierwotny dwór. Dziedziczka Franciszka zmarła 31 stycznia 1784 r. i pochowana została u reformatów w Woźnikach. Jan Chłapowski przeżył ją o 14 lat. Umarł w dniu 14 sierpnia 1798 r. w wieku 78 lat. Pochowany został koło żony w Woźnikach. W tamtym czasie w skład dóbr oprócz S. wchodziły Sędzinko, Kunowo i Sarbia.
Katarzyna Chłapowska wyszła za Wincentego Prusimskiego, który tym sposobem dostał wieś S. w wianie. W 1803 r. ich córka Urszula została wydana za Adama Turno, dziedzica Dąbcza. Młoda dziedziczka szczerze nienawidziła swego męża, jednak urodziła mu syna - Wincentego Henryka Jana (w listopadzie 1803 r.). Jej siostra Franciszka w 1806 r. wyszła za Antoniego Żółtowskiego h. Ogończyk z Popówka; trzecia z dziewcząt - Antonina - wyszła za Karola von Oppen (dziedzica Gandov ???). Dziedzic Sędzin - Wincenty Prusimski - zmarł 17 września 1814 r. na febrę i zgodnie z tradycją pochowany został w Woźnikach. Po jego śmierci dobra przypadły Antoninie i Karolowi Oppenom. W S. rodziły się ich dzieci: Eliza Katarzyna (1820), Emilian Aleksander (1823), Wanda Zofia (1825), Władysław Karol (1826), Edmund Leonard (1828), Maksymilian Adolf (1830) oraz Antoni (1833). Antonina zmarła po ciężkiej, 6-letniej chorobie, dnia 20 lipca 1866 r. i pochowana została w Sędzinach. Sześć lat później w S. umarła jej siostra - 94 letnia wówczas Franciszka Żółtowska.
W 1888 r. wieś tworzyła okręg dominalny wraz z Sędzinkiem i Zalesiem. Na terenie okręgu znajdowały się 23 domy z 489 m-cami, w tym 426 katolików i 63 protestantów. Zajmował on 1209 ha, w tym 865 ha ziemi uprawnej, 150 ha łąk i 97 ha lasów. Czysty dochód gruntowy z 1 ha wynosił (w markach): rola - 13,32; łąki - 15,67 i las - 3,13. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli i tuczu bydła holenderskiego, posiadało własną gorzelnię parową oraz młyny: parowy i wodny. Pod koniec XIX w. wieś nosiła nazwę Königshof, co może sugerować, że została wykupiona przez rząd pruski. Tylko niewielka osada położona na zachód od majątku (w poł. drogi do Zakrzewka) nosiła nazwę Sendzin. Dwór w którym mieszkali zarządcy lub dzierżawcy, został przebudowany na przełomie XIX i XX w. Sędziny wyszły z rąk niemieckich właścicieli, prawdopodobnie dopiero po wyzwoleniu Polski W 1926 r. majątek należał do Skarbu Państwa Polskiego i znajdował się w dzierżawie dr Kazimierza Wize. Obszar dóbr wynosił 708 ha, w tym 620 ha ziemi uprawnej, 58 ha łąk i pastwisk, 5 ha lasu i 25 ha nieużytków. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 3535 talarów tzw. czystego dochodu. W latach 1939-45 wieś, w odróżnieniu od innych okolicznych majętności, nosiła dotychczasową niemiecką nazwę Königshof. Po wojnie dawny majątek ziemski został zabrany i rozparcelowany przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk, 1839-45;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski..., 1930;
Joanna Lubierska "Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty przed poznańskim Konsystorzem Arcybiskupim", opracowanie: http://origo-gen.pl/pdf/KMP2018-01_125-138_lubierska.pdf
Kronika miasta Poznania "szlachta w mieście" pod red. Tomasza Jurka: file:///C:/Users/Marek/Downloads/KMP_2018-01.pdf
Geoportal;
Mapster:
5588 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_1940.jpg
11780460 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór neoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do N-S, piętrowy i nakryty dachem czterospadowym, fasadą skierowany na wschód (z lekkim odchyleniem na N), z nieznacznym ryzalitem na osi mieszczącym główne wejście, poprzedzone portykiem kolumnowym małego porządku, dźwigającym balkon. Na wys. 1-go piętra ryzalit podzielony jest pilastrami, zaś zwieńczono go trójkątnym frontonem. Na osi fasady znajduje się duży, okrągły podjazd. Konkretnie - to pojazd był okrągły do 1945 r., a obecnie przypomina raczej duży, rozciągnięty w kier. wschodnim owal. Od północy dwór posiada parterową przybudówkę. Elewacja ogrodowa bez elementów ozdobnych, zaakcentowana jedynie nieznacznym ryzalitem, analogicznie jak w fasadzie.

Park

Park z XIX w. o pow. 3,44 ha, w tym spore polany i budynki, w obrębie dz. ewid. nr ...218/19. Na uwagę zasługuje pomnik przyrody - jesion wyniosły - o obw. w pierśnicy 300 cm. Obecny "park" to mniej niż połowa dawnego założenia parkowego, które zajmowało cały duży trójkąt ograniczony od południa granicą dz. ewid. nr ...218/13 i rozciągało się prawie od drogi Duszniki - Sędzinko (było tu kilka domów), do skrzyżowania dróg gruntowych na wschodnim skraju wsi z drogą do Sarbii; cała ta odległość (długość parku) wynosiła 590 m, zaś jego szerokość (mierzona przy zachodniej granicy podwórza gospodarczego) - 287 metrów. Pow. całego parku (nie licząc podwórza) wynosiła 8,66 ha. W kierunku zachodnim od dworu rozciągał się podłużny staw (dł. ok. 250 m.), częściowo zasypany w okresie powojennym. Na zach. części parku i zasypanego stawu utworzono kilka dodatkowych działek dla mieszkańców.

Inne

Zabudowania folwarczne:
Spichlerz, 1858
Obory, k. XIX w.
Stajnia, późniejsza chlewnia, 1880
Kuźnia i warsztaty, 2. poł. XIX w.
2 stodoły (połączone), 1900 r.
Chlewy / czworaki, 1860 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011