Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Rychwał
2005, zdjęcie Paulina Maciejewska
Miniatura RychwałMiniatura Rychwał

Zdjęcie archiwalne

Miniatura Rychwał
Zdjęcie Jerzy Mrozek

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek KujawaJerzy MrozekPaulina Maciejewska

Rychwał

Województwo:wielkopolskie
Powiat:koniński
Gmina:Rychwał
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Obiekt:dwór, nr rej.: 1699 z 4.04.1975

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z pocz. XIX w.
Rychwał to niewielkie miasto położone 15 km na południe od Konina. Pierwsza wzmianka o R. pochodzi z 1394 r., kiedy istniał tu już kościół katolicki. Mniej więcej w tym okresie dokonano lokacji miasta na prawie magdeburskim i wybudowano pierwotny zamek. Właścicielem miasta był wówczas Jan z R., który miał córkę Annę, zamężną za Marcina Zarembę ze Sławska. Nazwa miasta pojawiła się też w zapisce z 1446 r., dotyczącej wsi Sokołowa, należącej do Marcina, który był już wówczas wojewodą kaliskim. W skład majątku wchodziły wówczas: Starawieś (ob. Stare Miasto), Moja Wola, Sokolewo, Dąbroszyn i in. W 1458 r. miasto wystawiło 6 pieszych rycerzy na wojnę z Zakonem Krzyżackim. Po Marcinie dziedzicem został Mikołaj, który w 1467 r. sprzedał całe dobra z zastrzeżeniem prawa odkupu (na wyderkaf), Janowi z Kalinowy, kasztelanowi sieradzkiemu, etc... . Plebanem w Rychwale był wtedy Marcin (dziedzic Kościelca), znany ze sprawy przeciwko dziedzicowi (w 1476 r.) o zabór ziemi należącej do kościoła. W efekcie dziedzic musiał dać plebanowi kocioł do warzenia piwa i konia o wartości 3 grzywien. W 1470 r. dziedzic podarował sporą gotówkę swojej siostrze Agnieszce, z okazji jej ślubu z Tomaszem Młotkowskim, tenutariuszem w Gniewie. Rok później zapisywał na połowach swoich dóbr po 400 grzywien posagu i wiana żonie Małgorzacie Ostrowskiej, córce Mikołaja. Prawdopodobnie żył jeszcze w 1507 r., gdy córka Dorota oświadczała, że została „zaspokojona” przez pozostałe rodzeństwo, czyli Wojciecha, Jana, Annę i Jadwigę. W zapisce tej nie ma mowy o Macieju, który zapewne był ich bratem, a „dziedzicem de Rychwał” nazywany jest w informacji z 1492 r. Dopiero w tym okresie, czyli stosunkowo późno, właściciele R. nazwali się Rychwalskimi. W 1507 r. Mikołaj obdarował wszystkie swoje dzieci kwotą po 400 grzywien, zapisaną na połowie dóbr.
W 1510 r. jako dziedzic występuje już Wojciech R., ale ojciec (Mikołaj) żył co najmniej do 1521 r., ponadto w międzyczasie jego drugą żoną została n.n. Urszula. W 1522 r. za pośrednictwem prymasa Jana Łaskiego doszło do ugody pomiędzy Wojciechem a macochą. W 1523 r. Wojciech wszystkie swoje dobra, czyli część miasta R. i przyległe wsie: „Wola, Starawieś, Dambroszyno, Pyszkoszewo i Spore, z wyj. dóbr: Sokołowskie zw., które dla siebie zachowuje” wyderkował swoim córkom Annie i Zofii. Część, alboweim żyły przecież siostry Wojciecha: Jadwiga i Anna. Pierwsza w 1545 r. została wygnana z miasta, o co pozywała Stanisława Dziaduskiego, starostę konińskiego. Anny te problemy już nie dotyczyły, ponieważ znalazła schronienie w zakonie. Reasumując: w 1552 r. miasto podzielone było na trzy części, pomiędzy Dziaduskiego starostę, Wojciecha R. oraz Barbarę Rychwalską, zamężną za Wacława Rozdrażewskiego. Taż Barbara miała siostry: Zofię zam. za Łąckiego i Małgorzatę, zam. za Tomasza Dziaduskiego. Siostry te jednakowoż do dóbr w R. nie pretendowały. Siedem lat później po staroście odziedziczyła córka, Katarzyna Dziaduska. Warto tu dodać, ze Dziaduscy posiadali także Potulice, Runowo, Rudnice i Wapno w pow. kcyńskim. Katarzyna D. w 1559 r. dała te dobra Andrzejowi Zebrzydowskiemu z Więcborka, biskupowi krakowskiemu. Swoich praw do R. zrzekła się także wdowa po Stanisławie, Zofia Potulicka.
Pomimo starannego przeszukania Regestów, nie znaleźliśmy informacji w jaki sposób w posiadanie Rychwału wszedł Gabriel Złotkowski h. Topór, właściciel licznych dóbr w Wielkopolsce, w tym Złotkowa i Nowej Wsi. Był on kasztelanem krzywińskim, później nakielskim, zaś jego syn Stanisław - kasztelanem biechowskim. W 1572 r. ojciec obiecał 6 tys. złp. posagu i tyleż wiana żonie Stanisława – Annie Sierpskiej z Gulczewa. W 1574 r. Złotkowscy rozpoczęli budowę nowego murowanego kościoła w R. Świątynia konsekrowana została dopiero w 1629 r. Informacja dot. zamku nie ma precyzyjnego datowania, przypuszczamy, że to właśnie w 2. poł. XVI w. „dziedzice wznieśli na sztucznym nasypie zamek piętrowy z kaplicą i basztą”, prawdopodobnie na miejscu starszego obiektu. W okresie tym miasto szlacheckie R. zostało nazwane przez autorów Słownika Geograficznego... „ubogą bardzo osadą”, która dawało 4 floreny i 4 grosze tzw. szosu. Ponadto miasto Rychwał płaciło podatek od trzech bań gorzałczanych (co nie oznacza wcale gorzelni), 16 rzemieślników, 3 szynkarzy wódki i 2 komorników bez bydła, razem 14 florenów i 14 groszy. Oprócz folwarku, swoje ziemie posiadało także miasto. Były to 3 łany, z których dziesięcinę pobierał pleban. Naturalnie dziesięcinę musiano także płacić z folwarku. Ponadto mieszczanie którzy warzyli piwo dawali po 2 grosze kolendy, pozostali zaś po groszu. Komornicy płacili tylko po pół grosza. Pleban miał też po łanie roli w każdym polu, w sąsiedniej Starej Wsi, pobierał tam meszne po ćwiertni żyta i owsa z każdego łanu. Przy kościele pod koniec XVI w. wybudowano także szkołę.
W 1578 r. Stanisław Złotkowski, kasztelan biechowski (w latach 1584-1597), oprawił na R. dożywocie swojej żonie, Annie Sierpskiej z Gulczewa. W kościele ufundował ołtarz główny oraz epitafium grobowe dla swego ojca. W 1589 r. odkupił część R. należącą do Wacława Rozdrażewskiego (syna Barbary Rychwalskiej). Mieli z Anną syna Andrzeja, późniejszego senatora, kasztelana kamieńskiego (w 1622 r.), zmarłego w 1624 r. Tenże Andrzej w 1604 r. pozywał o dług Małgorzatę Warszycką, żonę Jana Lasockiego h. Dołega. Nazwisko Lasockich przewija się zresztą w innych zapiskach dotyczących Rychwału. Żoną Andrzeja Z. w latach 1601-1615 była Anna Lasocka, która po jego śmierci wyszła za Rościsława Walewskiego. W 1630 r. część R. znalazła się w rękach Tyburcego Złotnickiego, chorążego kaliskiego, który pozywał spadkobierców Złotkowskich. Co najmniej do 1644 r. panią oprawną R. była Anna, a dziedzicem Rościsław, jednak w międzyczasie część miasta przeszła w ręce Stokowskich i Walewskich, a konkretnie Marcina z Walewic Walewskiego, podkomorzego sieradzkiego i jego spadkobierców.
Niebawem skończyły się dla właścicieli spokojne czasy, a rozpoczął okres wojen, zapoczątkowanych przez drugą wojnę szwedzką, czyli tzw. „potop”. Pomimo wojny aparat sądowy Rzplitej działał, albowiem w 1656 r. niejaki Jan Gacki pozywał Stanisława Poklateckiego o „rany zadane w mieście Rychwał”. Od około 1652 r. miastem zarządzał Chryzostom Jaskólski, kasztelan santocki, który kontrakt dotyczący miasta zawierał z Piotrem Walewskim. Później posesorem i dziedzicem został Aleksander Jaskólski, syn Macieja, sędziego ziemskiego kaliskiego. W latach 60. XVII w. toczyły się liczne procesy pomiędzy spadkobiercami Andrzeja Złotkowskiego. W zapiskach pojawiają się np dzieci Mikołaja Pukarzewskiego i Anny Walewskiej – Marcin oraz Katarzyna. W 1673 r. miasto przeszło pod zarząd administratora – Stanisława Makowieckiego. Dziedzicami w tamtym czasie byli Mariusz Stanisław i Adam Jaskólscy, którzy w 1677 r. wydzierżawili R. Maciejowi Otto-Trąmpczyńskiemu. Adam J. ożeniony był z Teresą z Gostynia Radomicką (w zapiskach jest ona nazywana głównie Gostyńską), dziedzicem R. był do swojej śmierci w 1694 r. Pozostawił dzieci: Jana i Helenę, którymi po jego śmierci opiekował się młodszy brat – Wojciech Jaskólski. Jako że czasy były niespokojne, Rychwał najeżdżał Marian Skotnicki ze wspólnikami, o co pozywała go Teresa Jaskólska w 1695 r. Pomimo swego wieku wyszła ponownie za mąż, za Stefana Bielickiego. W zarządzaniu miastem pomagał jej Wojciech J. (szwagier), starosta suliński, pułkownik J.K.Mości. Na pocz. XVIII w., pomimo wojen, pożarów i zarazy, w mieście toczyło się normalne życie. Wprawdzie podupadły nieco interesy Jaskólskich, a zamek wymagał pilnego remontu, pomimo tego Jan Antoni Jaskólski naznaczył 27 tys. złp. posagu siostrze Helenie, która wyszła za Józefa Kunowskiego. Był on wówczas także właścicielem Dąbroszyna, Pyszkoszewa i Jaroszewic. W 1715 r., nie mogąc uzbierać gotówki, dogadał się „po przyjacielsku” z Kunowskim, dając mu zamiast posagu wsie D. i P.
Józef Kunowski, starosta nieszawski, zmarł przed 1720 r. Tym sposobem Jaskólska została dziedziczką R., a także przyległych wsi: Sadowie, Mankowo, Chełstowo oraz Wielkich i Małych Jaroszewic. W 1721 r. wyszła ona za Franciszka Dobrzyckiego h. Leszczyc. Początkowo chciała sprzedać R., jednak do transakcji ostatecznie nie doszło. W 1739 r. wypłaciła 10 tys. złp. córce – Katarzynie Kunowskiej, zamężnej za Andrzeja Wilczyńskiego. Druga córka – Teresa – zamężna była za Stanisława Żurawskiego. Obie one w pewnym stopniu odziedziczyły Rychwał, a w 1746 r. postanowiły sprzedać swoje części ojczymowi. Ten w 1748 r. pełnił funkcję komisarza województwa poznańskiego na Trybunał Radomski. W międzyczasie urodził się jego syn, Ignacy, który odziedziczył R. wraz z przyległościami. Ignacy ożenił się z Ludwiką Kręską, z którą mieli dwóch synów: Deograta i Jana Nepomucena oraz córkę Karolinę. Ignacy Dobrzycki, podkomorzy wendeński, zmarł w Rychwale dnia 28 stycznia 1779 r. W tym samym roku Karolina Dobrzycka wyszła za Jakuba Zygmunta Kretkowskiego h. Dołęga (1740-1810), syna Andrzeja i Teresy Gembart h. Jastrzębiec (Łazęki). Pierwszą żoną Jakuba była (ślub zawierał w 1794 r.) Konstancja Wodzińska z Wodzina h. Jastrzębiec. Miał z nią dwoje dzieci: Józefę zamężną za Jana Rutkowskiego h. Pobóg i Józefa (1789-1851), przyszłego urzędnika Królestwa Polskiego, ożenionego z Konstancją Bardzińską h. Awdaniec. Z Dobrzycką dzieci prawdopodobnie nie mieli, w każdym razie Rychwał przeszedł na Kretkowskiego jako wiano.
Po III rozbiorze Polski miasto na krótko znalazło się w strefie wpływów pruskich, a po likwidacji Księstwa Warszawskiego w utworzonym przez Rosję Królestwie Polskim. Na pocz. XIX w. Kretkowski wybudował w R. nowy dwór. Po jego śmierci dobra odziedziczył zapewne Józef, który był świeżo po ślubie z Bardzińską. Mieli dwoje dzieci urodzonych w Kamiennej: Scholastykę zamężną za Gliszczyńskiego i Henryka Józefa Konstantego.
W 1827 r. w Rychwale znajdowało się 49 domów i 696 m-ców, a w 1862 r. 57 domów i 796 m-ców. R. posiadał przywilej na 6 jarmarków rocznie. Powodem do likwidacji miasta było m.in. powstanie styczniowe. Na skutek ukazu cara Mikołaja I, prawa miejskie zostały odebrane Rychwałowi w 1870 r.
W 1885 r. Rychwał był osadą oraz siedzibą parafii w gm. Dąbroszyn i pow. konińskim. Były tu 53 posesje (33 domy murowane) z 938 m-cami, ponadto kościół, synagoga, sąd gminny, urząd gminy, szkoła gminna, stacja pocztowa oraz olejarnia. Przy miasteczku leżały grunta o wielkości 441 mórg, należące do 83 osadników. W tamtym okresie istniały jeszcze relikty zamku w postaci piwnic, natomiast kościół po wielu przebudowach posiadał oryginalne tylko ściany szczytowe. Zachował się w nim kamienny grobowiec Gabriela Złotkowskiego, zmarłego w 1594 r., wystawiony trzy lata później przez jego syna. Dobra ziemskie w 1887 r. miały 1183 morgi, w tym 388 m. ziemi uprawnej, 79 m. łąk, 24 m. pastwisk, 497 m. lasu i 30 mórg nieużytków. Ponadto 64 morgi nadano osadnikom, a w tzw. „odpadkach” były 102 morgi. Folwark posiadał 15 domów murowanych i 6 drewnianych, na jego polach zaprowadzony był płodozmian 10-polowy. Ponadto majątek posiadał młyn wodny, dwa wiatraki i bogate pokłady torfu. W jego skład wchodziły także wsie Stara Wieś Rychwalska i Wola Rychwalska, razem z osadnikami, którzy mieli w tych wsiach (i w samym Rychwale) łącznie 954 morgi ziemi. Parafia katolicka w R. liczyła 1250 „dusz”. Pod koniec XIX w. dobra zostały zapewne rozparcelowane, a na pocz. XX w. (w 1910 r.) właścicielem resztówki został Józef Wichliński h. Zabawa. Jego córka Stefania, zamężna Gieryń, miała syna Stefana Michała, lekarza, który prawdopodobnie był właścicielem dworu do wybuchu 2. wojny światowej.
Rychwał odzyskał prawa miejskie w 1917 r. Resztówka po majątku nie została ujęta w księgach adresowych ze wzgl. na niewielki areał. W 1926 r, R. był miastem liczącym 1121 m-ców. Miasto posiadało przywilej na jarmarki w każdy pierwszy wtorek miesiąca, magistrat, synagogę, tartak, dwa młyny i liczne zakłady oraz punkty użyteczności publicznej. Po zakończeniu wojny ziemie należące do przedwojennego folwarku zostały rozparcelowane. Dwór przez wiele lat pełnił funkcję biblioteki.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty), Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego;
Księga Adresowa Polski dla Przemysłu, etc.. 1930;
WTG Gniazdo, Forum dyskusyjne WTG Gniazdo, link: http://wtg-gniazdo.org/forum/viewtopic.php?f=3&t=4331
Geoportal
Mapster:
11764025 @ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Топографическая Карта Царства Польского, Carte Topographique du Royaume de Pologne (Mapa Kwatermistrzostwa) 1:126 000
- plik mapy: TKKP126K_ark-04_Kol_I_Sek_III_Kalisz_600dpi_BCPolona.jpg
6644 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3975_Tuliszkow_1940.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Nieistniejący dwór wznosił się pośrodku parku, wybudowany był na planie prostokąta w dłuższej osi N-S i fasadą skierowany na zachód. Od tej też strony zbudowany był most na fosie.
Układ przestrzenny zespołu całkowicie zakłócony, ze wzgl. na powojenny podział geodezyjny i współczesną zabudowę. W niezmienionej postaci zachował się jedynie jego centralny element, czyli fragment parku otoczony fosą.

Park

Park krajobrazowy o powierzchni 2,727 ha, zachowany w dawnych granicach, otoczony fosą, ze stawami: w płn.-zach. narożniku z wyspą i mniejszy w cz. południowej. Przy pomiarze uwzględniliśmy jedynie obszar otoczony fosą i niewielki fragment od str. południowej. Niegdyś park był znacznie większy i mógł mieć łącznie ok. 5 ha obszaru, otaczając centralną część.

Inne

Kopiec z ruinami XVI-wiecznego dworu wybudowanego przez rodzinę Rychwalskich.
tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Zdjęcie archiwalne pochodzi ze strony : fotopolska.eu

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Do 1842 roku, czyli do swojej śmierci dziedzicem Rychwału był Walenty Karski, zamieszkały w Dąbroszynie
znane mi strony wokol Konina
Udało mi się odwiedzić obiekt na kilka miesięcy przed wyburzeniem.
Pałac był w opłakanym stanie. Dorzuciłam kilka zdjęć od siebie.