Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Owińska
zdjęcie Marek Kujawa 2009
Miniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura OwińskaMiniatura Owińska

Zdjęcie archiwalne

Miniatura Owińska
Zdjęcie Marek Kujawa

Owińska

Owinsk

Województwo:wielkopolskie
Powiat:poznański
Gmina:Czerwonak
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół: pałacowy
Obiekt:pałac, 1805, nr rej.: 317/A z 21.10.1968
Park:nr rej.: 22/A z 14.10.1948

Stan obecny

Własność Jednostki Samorządu Terytorialnego w Czerwonaku. .

Historia

Pałac z pocz. XIX w.
Owińska to wieś leżąca na prawym brzegu Warty, przy ujściu strugi owińskiej, niegdyś 12 km na północ od Poznania, obecnie zaś prawie przy jego granicach. Wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1242 r., kiedy to książę wielkopolski Przemysław I założył klasztor cysterek w O., a także kościół p.w. NMP i świętego Jana Chrzciciela. Pierwotnie nazywała się Ovensko, a w międzyczasie także "Łowińska". W 1250 r. książę nadał klasztorowi Osieczno i Dobiegniew z przyległościami; ksienią klasztoru była wówczas Jadwiga. Dwa lata później nadane zostały kolejne wsi: Bolechowo, Radojewo, Marszenice, Wierzonka, Chludowo, Samołęż, Dobiegniewo, Oleśno, Gola, Głuchów, Sienno, Raczkowo i Rokietnica. W 1282 r. książę Przemysław II potwierdził to nadanie, dodając cysterkom Miastowice k. Kcyni. Jego siostra Anna była wówczas cysterką, zaś jej przełożoną - Klara. Później stanowisko ksieni objęła siostra księcia. Książę potwierdził także nadanie wojewody kaliskiego Archenbolda, który wniósł klasztorowi wieś Trzuskotowo z przyległościami. Dnia 26 kwietnia 1298 r. król Łokietek potwierdził przywilej z 1252 r. Siedem lat później biskup poznański Andrzej przekazał klasztorowi dziesięciny ze Skórzęcina. Nad bezpieczeństwem dochodów klasztoru mieli też czuwać biskupi, co nakazał papież Jan XXII w 1325 r. Cysterki prowadziły również własne interesy, np. w XIV w. siostry sprzedały dziedzicom wsi Kowalskie - wioski Barcinek i Skórzęcin, które później odkupił im i zwrócił król Kazimierz. Własność tę umocniło nadanie królewskie z 16 lutego 1353 r. Do tej pory mowa była jedynie o zyskach, natomiast klasztor musiał ponosić również pewne straty, na przykład dostarczając drzewo (60 tarcic rocznie) potrzebne do naprawy mostu i "porucza" (umocnień brzegów Warty?) w Poznaniu. Ok. 1370 r. zapadł wyrok, który uwolnił klasztor od tego obowiązku, potwierdzony przez królową Elżbietę w 1372 r.
O Owińskach mówi także krzyżacki dokument z 1424 r. - sprawozdanie z traktatów dot. pomiaru granic oraz dokument z 1432 r. - pozwolenie na wolny wyrąb w lasach owińskich, wydane przez ówczesną ksienię miejscowemu plebanowi. W 1580 r. w skład parafii O. wchodziły: Bolechówko, Bolechowo, Miękowo, Przeciwiec i Radojewo. Po raz kolejny klasztor zwolniony został z obciążeń w 1616 r. przez ówczesny Sejm. Klasztor przetrwał bez większych szkód okres szwedzkiego "potopu" i innych niepokojów, przemarszów wojsk, napadów kup zbrojnego chłopstwa, włóczęgów żołnierzy, itd., natomiast spalił się w 1773 r. Oczywiście został odbudowany, zaś w skład klasztornych dóbr w 1793 r. wchodziły: Barlinek, Biedrusko, Bolechowo, Chludowo, Czerwona Góra, Miękowo, Radojewo, Skorzęcin, Trzuskotowo oraz Wierzonka.
Rząd pruski zlikwidował klasztor w 1797 r., zaś jego dobra nadano "galanteryjnikowi" z Berlina, szlachcicowi i bankierowi - Zygmuntowi Ottonowi von Treskow. Ponoć zakonnice przebywały w klasztorze aż do 1835 r., kiedy nastąpiła jego ostateczna kasata, po ówczesnym przesiedleniu pozostałych zakonnic do innych miejscowości. Zygmunt von Treskow nie zamierzał odsprzedawać majątku. Wraz z rodziną osiadł w Wielkopolsce i zabrał się do rozwijania gospodarki i poszerzania swych posiadłości. Ich główne rezydencje znajdowały się w: Owińskach, Radojewie, Wierzonce, Chludowie, Biedrusku, Nieszawie, Morasku i Knyszynie. Najokazalszym spośród nich pozostaje pałac w Owińskach, główna siedziba rodu (wzniesiony w latach 1804-1806), z którym sąsiaduje (usytuowany po drugiej stronie Warty) pałac w Radojewie. Była to dawna letnia rezydencja rodu von Treskow, zamieniona na siedzibę rodową dla Henryka Baltazara, syna Zygmunta. Projektantem pałacu był Dawid Gilly, następnie został on przebudowany przez znakomitych architektów berlińskich: Karola Fryderyka Schinkla i Franciszka Catela.
Uproszczona genealogia rodziny von Treskow w Owińskach: Zygmunt (1756-1825), syn Alberta Sigismunda Friedricha (1717-1767) i Marie Elizabeth Mangelsdorf (1726-1811), ożeniony w sierpniu 1784 r. z Anną Sarą George (1763-1834), córką Beniamina (1739-1823) i Sary Elizabeth Jouin (1742-1813).
Dzieci Zygmunta i Anny (w nawiasach rok urodzin): 1. Beniamin (1785), 2. Johann Karl Sigismund (1787), 3. George (1789), 4. Otto Sigismund (1793), 5. Anna Sara (1794), 6. Heinrich Baltazar (1795), 7. Hans Rudolf Wilhelm (1797) oraz 8. Ludwig August (1799).
Związki w. wymienionych, czyli II i III pokolenie:
1. Beniamin był kawalerem, bezpotomny;
2. Johann Carl z żoną Marie Julie Suzanne Jouanne, mieli dzieci: Hermann Otto (1813), Marie Suzanne (1814), Mathilde Julie (1815), Rudolf Karl (1816), Julius Karl (1818), Karl Sigismund (1819), Leopold Karl (1821), Heinrich Karl (1823), Elizabeth Anna (1824), Ernst Karl (1827), Otto Karl (1829) i Karl Ludwig (1832).
3. - George był kawalerem, bezpotomny;
4. - Otto Sigismund z żoną Josephine Koperski; ich dzieci to: Otto Sigismund Joseph (1836), Anna Maria Josephine (1837), Berta Otylia Cecylia (1838), Gustaw Adolf Otto (1839), Georg Otto Wilhelm (1840) i Albrecht Otto Maksymilian Julius (1845).
5. Anna Sara wyszła za Antoniusa von Lüttichau, prawdopodobnie nie mieli dzieci.
6. Henryk Baltazar z żoną Antonie von Bünting miał aż czternaścioro dzieci, z których znamy 12. Byli to: Maximilian Heinrich (1830), Otto Heinrich Karl (1831), Oskar Heinrich (1833), Franz Heinrich (1835), Eduard Anton Heinrich (1837), Friedrich Wilhelm Heinrich (1839), Artur Heinrich (1842), Ernst Heinrich (1844), Hermann Heinrich (1847), Anton Heinrich (1849) oraz Georg Heinrich (ur. 1850).
7. Hans Rudolf ożenił się z Jeanette Espagne, nie mieli dzieci.
8. Ludwig August z żoną Melanie Schüller-Baudecon; ich dzieci to: Klara Ludwika (1838), Hugo Ludwig (1840), Anna Hedwig (1843) i Cecylia Berta Charlote (ur. 1846).
Pod koniec XIX w. właścicielką Owinsk była wdowa po Ottonie Zygmuncie - Józefina von Treskow (1818-1897). Związki jej dzieci: 1. Otto był bezpotomny. 2. Anna - panna, bezpotomna; 3. Berta wyszła za Wilhelma von Arco, bezpotomna; 4. Gustaw ożenił się z Juliane Sophie Antonie Petzold i miał z nią siedmioro dzieci, w tym a) Gustawa Adolfa Maksymiliana (ur. 1879) i b) Gustawa Adolfa Franza Reinharda (ur. 1891). Synowie ci prawdopodobnie byli bezpotomni. Nie znając pozostałego rodzeństwa, nie jesteśmy w stanie określić pokrewieństwa w. wymienionych z ostatnim znanym von Treskowem w Owińskach - Wiktorem.
Treskowowie byli dobrymi gospodarzami i znacznie przekształcili przemysł środowiskowy, doprowadzając folwark do wysokiej kultury rolnej. Pocysterski browar przerobiono na gorzelnię, olejarnię na piekarnię i młyn. W miejscu klasztoru powstał znany w Wielkopolsce szpital psychiatryczny (w 1838 r.), w tamtych czasach bezceremonialnie nazywany domem wariatów. W 1886 r. wieś liczyła 849 m-ców w 49 domach, w tym 528 katolików, 304 protestantów i 17 żydów. W skład domeny wchodziły folwarki Annahof, Heinrichsfelde i Miekowo, razem 2957,53 ha obszaru, w tym 1461,95 ha ziemi uprawnej, z 18941 marek "czystego dochodu gruntowego". Dominium owińskie miało gorzelnię, 2 młyny, cegielnię (unowocześnioną) i mleczarnię. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła holenderskiego i produkcji nabiału. Na terenie wsi znajdowały się 2 kościoły, "zamek z parkiem", zakład obłąkanych z gazownią i wodociągami a także pięknym ogrodem oraz urząd pocztowy. W szpitalu w 1871 r. znajdowało się 120, w 1878 r. - 204, a w 1939 r. - aż 1100 chorych. Pozostali mieszkańcy wsi trudnili się hodowlą bydła i uprawą roli, przy średnim dochodzie z 1 ha w wys. 8 marek. Parafia w Owińskach liczyła 1512 "dusz" i podlegała pod dekanat w Rogoźnie.
Dziedzice O. angażowali się w wojny przeciwko Polakom, m. innymi podczas Wiosny Ludów i w okresie 2. wojny światowej. W 1926 r. właścicielem wsi był Walter von Treskow; dobra wraz z folwarkami Potasze, Bolechówko, Annowo i Miękówko obejmowały 2291,25 ha, w tym 1119,5 ha ziemi uprawnej, 273,75 ha łąk i pastwisk, 862 ha lasów i 36 ha nieużytków. Do wyliczenia podatku gruntowego wykazywano 5532 talary (równowartość 16596 marek) tzw. "czystego dochodu gruntowego". Gospodarstwo posiadało własną gorzelnię, cegielnię oraz suszarnię płatków ziemniaczanych. W 1930 r. Owińska stanowiły obszar dworski w pow. poznańskim i liczyły 711 m-ców. Oprócz zakładów zw. z majątkiem, we wsi znajdował się młyn prywatny J. Przybyłowicza, kuźnia J. Blüge, zajazdy W. Bauma i J. Wieczorka, szewc W. Starzyński, kołodziej I. Więc oraz piekarz Przybyłowicz. Istniało tu także spółdzielcze Kółko Rolnicze.
W czasie 2. wojny światowej wieś nosiła nazwę Treskau. W piwnicach pałacu umieszczone były niemieckie katownie. Szpital psychiatryczny obok pałacu został zlikwidowany, lecz nie wiemy, do czego budynki te wykorzystywali hitlerowcy. Z chorymi rozprawiono się szybko, w ramach programu T4, E-Aktion, czyli eutanazji, "eliminacji życia niewartego życia". Byli gazowani najpierw w Poznaniu, a później na miejscu, w ciężarówkach, do których doprowadzano gaz. Symbol T4 pochodzi od adresu biura tego "przedsięwzięcia" - ulicy Tiergartenstrasse 4 w Berlinie. Po 1945 r. w dawnym psychiatryku znajdował się ośrodek wychowawczy, a następnie aż do 1994 r. Ośrodek Szkolno - Wychowawczy dla niewidomych dzieci.
Z kolei w pałacu po wojnie utworzono zakład dla sierot z powstania warszawskiego. Później, po przeniesieniu sierocińca, utworzono szkołę podstawową i przedszkole. Wówczas stan budynku był jeszcze dobry. Następnie, w 1997 r. pałac został sprzedany prywatnej osobie, która ogołociła go z wyposażenia. Obecnie zabezpieczony, znajduje się ponownie pod zarządem miejscowej J.S.T. i czeka na nowego właściciela.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Portal "Detektyw", link: https://www.magazyndetektyw.pl/mroczna-historie-szpitala-psychiatryczmego-w-owinskach/
Geoportal;
Mapster:
17013 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte, ark. poj. /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_276_Rogasen_ca1893_DRMC5820276.jpg
5538 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3467_Owinsk_1911.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac późnoklasycystyczny. Budynek piętrowy, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, fasadą skierowany na zachód, z lekkim odchyleniem południowym, nakryty mansardowym dachem czterospadowym krytym dachówką, mieszczącym użytkowe poddasze, doświetlone niewielkimi lukarnami. Pałac jest murowany z cegły i otynkowany, na wysokich piwnicach wybudowanych z kamieni polnych, z okrągłymi oknami. Poszczególne kondygnacje akcentują gzymsy: kordonowy i podokienny oraz zróżnicowany kształt okien. Pośrodku fasady umieszczono dorycki portyk małego porządku, nad którym znajduje się taras, z dużym palladiańskim porte-fenetre i dwoma oknami po bokach - wkomponowanymi w pseudoportyk złożony z dwóch pólkolumn i dwóch pilastrów. Całość zwieńczona jest trójkątnym frontonem. W elewacji ogrodowej również ryzalit, przed którym znajduje się weranda. Dłuższe elewacje są piętnastoosiowe, z dwiema czteroosiowymi, parterowymi dobudówkami gospodarczymi po bokach.
Układ wnętrz dwutraktowy, z prostokątną sienią kolumnową i okrągłym westybulem na osi parteru. Sień z czterema parami doryckich kolumn na wysokich podestach wzdłuż ścian bocznych, między podestami schodki do przyległych pokoi. Architraw który podtrzymują kolumny, na nim oraz w zwieńczeniu dwu pozostałych ścian malowany fryz o motywach pompejańskich: girlandy na wstęgach, medaliony z liliami en grisaille; na plafonie pośrodku malowana rozeta - słońce, z boków muszle.
Westybul który otwiera się na ogród, nakryty jest sklepieniem parasolowym malowanym w gwiazdy, z rozetą pośrodku oraz na obrzeżu, z motywami pawi wśród wici kwiatowych. Ściany rozczłonkowane niszami konchowymi (w których stały posągi) i ujęte pilastrami; od wsch. jednobiegowa klatka schodowa na piętro. Na piętrze, na osi budynku, znajduje się obszerna sala na przestrzał, o zachowanej starej posadzce, boazerii oraz dwoma skromnymi, zamurowanymi kominkami.
Bramy - kordegardy murowane, otynkowane. Zamknięte arkadowe, ujęte pilastrami, zwieńczone trójkątnymi frontonami. Brama północna została w 2006 r. wyremontowana i obecnie (2021?) mieści się w niej punkt informacji turystycznej oraz toaleta.
Układ przestrzenny zespołu jest w znacznym stopniu zachowany. Zespół szpitala znajdował się po płd. wschodniej stronie założenia i posiadał oddzielny park oraz własną zabudowę gospodarczą.

Park

Park z XIX w. o pow. 18,446 ha (wg granic sprzed 1945 r.), według projektu Piotra Józefa Lenne z Berlina. Znajduje się tu cenny starodrzew, m. innymi białodrzewy, jesiony, kasztanowce, dęby i lipy, a także system nawadniający staw, z urokliwymi mostkami. Do rezydencji prowadzą wejścia przez dwa symetrycznie usytuowane po obu stronach stawu budynki bramne (kordegardy) i droga dająca początek alejom lipowym. Na północ od pałacu znajdują się zabudowania folwarczne. Przed 1945 r. park otoczony był ceglanym murem, wysokim na ok. 2 m., który został stopniowo rozebrany. Park zaniedbany, uporządkowany w części przed pałacem.
Do 1945 r., od parku szpitalnego założenie oddzielał niewielki sad (1,1 ha). Park szpitalny miał 4,63 ha obszaru i wąskim klinem rozszerzał się w kier. wschodnim. W jego płd. wschodnim narożniku znajdował się cmentarz.

Inne

Dwie bramy, mur. z 1810 r.
Dom rządcy, mur. z 1840 r.
Neogotycka kuźnia, mur. z poł XIX w.
Obora i stajnia, mur. z poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Karol Barsolis Turysta Kulturowy 10 lat i 2 miesiące temu
piekny wyremontowany obiekt , ktory ma szcescie bo jest oczkiem w glowie starosty poznanskiego -Grabkowskiego .
Marek Kujawa2 lata i 4 miesiące temu
Wreszcie Owińska doczekały "porządnego" opisu, choć zapewne wiele dałoby się tu jeszcze poprawić. Niestety nie wiem, jaki na chwilę obecną jest stan własności pałacu. Czy nadal czeka na remont?
Jakub Andrzejewski2 lata i 4 miesiące temu
Obecnie pałac jest własnością Gminy Czerwonak. Z uzyskanych źródeł wiem, iż Gmina stara się uzyskać dofinansowanie na jego rewitalizacje, jednak jest to proces bardzo trudny. Gmina dysponuje pełną dokumentacją techniczną opracowaną w roku 2017, posiadającą wszystkie uzgodnienia (w tym konserwatora zabytków) i zapewnienia dostawy mediów. Dokumentacja zatwierdzona jest przez Starostę Poznańskiego decyzją pozwolenia na budowę oraz decyzją pozwolenia wodnoprawnego w 2018 roku.
Rewaloryzacja pałacu wraz z najbliższym terenem zakłada przebudowę i zmianę sposobu użytkowania obiektu. Więcej informacji znajduje się na stronie Gminy Czerwonak.