Nekla

Stan obecny

Własność JST.
W trakcie remontu.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Nekla to wieś leżąca przy DK nr 92, w odległości 11 km na płn. zachód od Wrześni. Najstarsze wzmianki o wsi pochodzą z poł. XV w., kiedy to należała do braci niedzielnych: Tomasza i Mikołaja, z Rogowa. Na skutek podziału majątku w 1462 r. Nekla, Starczynowo, Stroszki i in. przypadły Mikołajowi, który na połowie tych dóbr zapisał po 700 grzywien posagu i wiana żonie Katarzynie. Ogromna ta suma (wystarczyłaby na zakup 6 dużych wsi) świadczy o zasobności Rogowskich. Dwa lata później także pokazali gest, ofiarowując 300 grzywien posagu i tyleż wiana osobie spoza rodziny - Małgorzacie, żonie N. Tomasza a"gloti" (?) Mikołaja. Niestety nie znajdujemy sensownego tłumaczenia tego słowa, tak więc nie dowiemy się, kim był ów Tomasz dla dziedzica Nekli. Natomiast nieco światła rzuca wzmianka z 1492 r., gdy tenże Tomasz - już jako dziedzic Starczynowa i Nekli - zapisuje Małgorzacie 12 grzywien czynszu i małdrat mąki oraz "pewne inne naturalia".
Już w 2. połowie XV w. we wsi wznosił się drewniany kościół, wybudowany zapewne przez Rogowskich. Wzmianka z 1478 r. wspomina o Janie - plebanie z Nekli, poza tym w zapisce z 1499 r. mowa jest o dziedzicu, a zarazem księdzu - Macieju Starczynowskim. Jego braćmi byli Mikołaj i Jan, dziedzice w Starczynowie. Wszyscy trzej byli synami w.w. Tomasza i Małgorzaty. O kościele pisze też Jan Łaski w swojej "Liber Beneficiorum" z 1510 r.
W 1504 r. ks. Maciej S. zapisał 8 zł. czynszu rocznie węgierskiemu ołtarzowi Łazarza i Małgorzaty, od łącznej sumy wyderku - 100 zł. węgierskich. Był on dziedzicem Nekli przez co najmniej 30 kolejnych lat. W 1537 r. prawdopodobnie porzucił stan kapłański i się ożenił. Kupił plac w Poznaniu, przed klasztorem świętego Dominika, ponadto wsie Ludomie i Drzonek od Wojciecha Ludomskiego. Na całych tych dobrach, plus już posiadanych (w tym Nekli) zapisał po 1000 (!) grzywien posagu i wiana córce tegoż Wojciecha - Annie, z którą się ożenił. Mieli troje dzieci: Stanisława, Jana i Różę. Po śmierci Macieja ok. 1546 r. Anna wyszła za Krzysztofa Pampowskiego, który umarł ok. 1555 r. Do końca życia pozostała wdową. Neklę i inne dobra odziedziczył syn Stanisław, który w 1558 r. zapisywał 5 tys. złp. posagu swej żonie - Annie Opalińskiej h. Łodzia. Zmarł w 1568 r., po czym dobra przeszły na siostrę Różę, zamężną za Janusza Grudzieńskiego. Wcześniej Grudzieński trzymał w posesji Ludomie i Drzonek. Wdowa po Stanisławie - Anna Opalińska - wyszła za Macieja Bardzkiego. Prawdopodobnie zamieszkała w dobrach męża, a Neklę sprzedała Zygmuntowi Grudzieńskiemu.
Według regestów poborowych z 1578 r. wieś należała do Grudzieńskiego, była siedzibą parafii, miała 3 osadników, 1 zagrodnika, 1 komornika i 1 krawca. W 1580 r. niejacy Gołascy (Stanisław i Krzysztof) napadli na sługę i faktora w Nekli - Gabriela Cielemeckiego, syna Jana. Sprawa oczywiście trafiła do sądu. Grudzieński w międzyczasie został kasztelanem krzywińskim. Miał dwóch synów: Jana i Zygmunta oraz córki: Katarzynę, zamężną za Jana z Kobylina Konarskiego i Annę, żonę Samuela Chełmskiego. Po śmierci kasztelana w 1590 r. Katarzyna pozywała braci o swój należny spadek z Nekli i pozostałych dóbr. Zygmunt ożenił się z Barbarą Karsznicką; na pocz. XVII w. był wojewodą rawskim, zmarł ok. 1619 r. Miał z Barbarą dwóch synów: Stefana i Andrzeja. Nekla z przyległościami przypadła temu pierwszemu. Kolejna awantura o której wspomnieli skrybowie prowadzący akta grodzkie, miała miejsce w 1629 r. Otóż poddany Stefana Grudzieńskiego, niejaki Bartłomiej Gościnny ze Stroszek poranił służącą Mikołaja z Brudzewa Mielżyńskiego - "uczciwą" Agnieszkę, żonę Jana Wardęskiego.
Stefan G. prawdopodobnie zmarł przed 1640 r., zaś jego brat Andrzej sprzedawał Neklę, Skorczynowo i Stroszki Świetosławowi Strzałkowskiemu, archidiakonowi poznańskiemu. Trudno powiedzieć, czy do tej transakcji doszło, bo po śmierci Andrzeja w 1654 r. wdowa Anna Wejher cedowała dobra Wojciechowi Skarszewskiemu, ożenionemu z Teodorą ze Słup Wyrzyską. Być może w zapisce chodziło tylko o część majątku? II wojna szwedzka (tzw. Potop) spowodowała, że wszyscy ci ludzie opuścili wieś, zaś przypadła ona później Wojciechowi Tholibowskiemu, biskupowi poznańskiemu, po którym odziedziczył Mikołaj. T. Ten w 1675 r. sprzedał Neklę z przyległościami Wojciechowi Zdzychowskiemu, synowi Jana, za kwotę 30 tys. złp. W 1677 r. swoją część dóbr sprzedali także Zdzychowskiemu synowie Andrzeja Grudzińskiego: Melchior Jakub, kasztelan brzeski i Kazimierz. Po Wojciechu Z. dobra odziedziczyli synowie: Michał, Florian, Stanisław i Kazimierz. Wszyscy oni pojawiają się w licznych zapiskach metrykalnych dot. Nekli. Znajdujemy tam również nazwiska osób będące albo rodziną, albo związane z majątkami Zdzychowskich, przykładowo: Łąckich (1703), Skaławskich, Kurowskich, ekonoma Jana Rzepeckiego (1706), Zygmunta Woźnickiego, ekonoma Franciszka Bolikowskiego (1714), majordomusa Wojciecha Świetlickiego, guwernantkę Zofię Bolikowską (1715), dworzanina Michała Kruczkowskiego (1720) i innych. Te ostatnie funkcje sugerują, że Zdzychowscy wybudowali we wsi dwór, no bo gdzieżby indziej "urzędował" dworzanin? Potwierdza to zapiska z 1720 r. w której występuje Helena Szczucka, gubernatorka (może raczej guwernantka?) dworu w Nekli.
W 1715 r. Nekla znajdowała się w rękach Mikołaja Wojciecha Z. (syna Floriana, a wnuka Wojciecha Zdzychowskiego). W 1723 r. dziedzic był cześnikiem kaliskim. We dworze powstała nowa funkcja wraz z nową osobą, mianowicie Jan Perkowski - gubernator Nekli, inaczej ekonom generalny. W październiku 1728 r. Mikołaj Zdzychowski sprzedał dobra Nekielskie i Gułtowo - Marcinowi i Mariannie z Gzowskich Skaławskim, skarbnikom poznańskim.
Skaławscy mieli syna Marcelego oraz 4 córki: Annę, żonę Andrzeja Niegolewskiego h. Grzymała; Magdalenę, żonę Kazimierza Słuckiego, starosty gniewkowskiego; Otylię, żonę Franciszka Wilkońskiego h. Odrowąż i Antoninę. żonę Konstantego Rogalińskiego h. Łodzia. W 1748 r. właścicielem Nekli z przyległościami został Franciszek Wilkoński, kasztelan krzywiński. Dnia 27 kwietnia tegoż roku we dworze urodziła się córka jego i Otylii - Joanna Nepomucena Zofia. Rok później z tej okazji dziedzic wybudował w Nekli nową świątynię. W 1757 r. urodziły się bliźniaki: Marianna i Piotr. Kolejne dzieci dziedziców to: Józef (1763) i Ignacy (1767). Franciszek Wilkoński zmarł w Zakrzewie dnia 18 czerwca 1765 r. Pochowany został u reformatów w Goreczkach.
W 1773 r. pozostali spadkobiercy sprzedali swoje części miasta oraz przyległe wsi - wdowie Otylii. W międzyczasie pominęliśmy w opisie całą plejadę kolejnych zarządców, ekonomów i innych, którzy przewinęli się przez dwór Wilkońskich. Wspomnijmy choć o ekonomach Halickich, których córkę Magdalenę dziedziczka trzymała do chrztu, dnia 22 lipca 1773 r.
W 1781 r. przeprowadzono podział majątku po Franciszku W. Do sprawy stanęli: Piotr, Ignacy, Józef, Andrzej, Marcin, Wincenty, Magdalena i Krystyna Wikońscy, ponadto grono dalszej rodziny i paru kupców i mieszczan (również żydów), zainteresowanych długami fortuny Wilkońskich. Opisy wszystkich operacyj są długie i zawiłe, bo rodzina posiadała liczne dobra rozsiane po Wielkopolsce. W efekcie po dwóch latach dziedziczką Nekli była Krystyna z Szembeków, wdowa po Zygmuncie Turnie. W 1783 r. sprzedała cały majątek Symforozie z Niszczyckich, 2-o v. żonie Łukasza Moszyńskiego podstolego radomskiego. Dziedziczka Symforoza w zarządzaniu majątkiem korzystała z pomocy podległych jej urzędników i pomocników. W latach 80. XVIII w. byli to: ekonom Wojciech Białkowski (1783), Bogusław Horn Rogowski - komornik królewski, posesor; Zofia z Brudzewskich Horn Rogowska - dzierżawczyni, Karolina Horn Rogowska z mężem Aleksym Sczanieckim i inni.
W 1791 r. Symforoza z Niszczyckich, podstolina radomska, sprzedała Neklę, Stroszki, Starczynowo i Holendry - Józefowi Skórzewskimu h. Drogosław, staroście gnieźnieńskiemu, rotmistrzowi kawalerii narodowej, etc., za kwotę 470 tys. złp. Żoną Skórzewskiego była Helena Lipska. W 1797 r. dziedzice pochowali roczną córkę Mariannę. W 1804 urodził się syn Hilary. Chłopca do chrztu niosła dwórka Weronika Drwęska. W 1813 urodził się syn ogrodnika Ignacego Biskupskiego i Antoniny z Boguckich - Teofil. Odnotowano też sekretarza dworskiego Mikołaja Alkiewicza, który z kolei niósł do chrztu (w 1817) Kajetana Cyrjaka - syna komisarza nekielskiego Marcina Kołuckiego i Józefy Piotrowskiej.
W latach 30. XIX w. dziedzicem N. został Ignacy Skórzewski, ożeniony z Anastazją Rychłowską. We dworze dóbr Nekla rodziły się ich dzieci: Stanisław Medard Józef Ignacy (1833), Mieczysław Bernard Jan ("Eusiglorium i clest Mieczysław") ur. w 1834 r., Helena Ignacja Faustyna Józefa (1838) i Antoni Jan Baptysta Marcin (1839). Dziedziczka - Anastazja Skórzewska zmarła dnia 5 stycznia 1857 r. Rok później córka Helena wyszła za Kazimierza Niegolewskiego h. Grzymała, dziedzica Włościejewek. Ignacy Skórzewski, wicemarszałek sejmu poznańskiego, dziedzic Nekli i Komorzy, zmarł mając lat 69, dnia 1 czerwca 1859 r. i pochowany został w Pyzdrach.
W 1861 r. sąd w Środzie wystawił majątek Skórzewskich na licytację. Wartość oszacowano na 207996 talarów. Nabywcą został Teodor Żółtowski h. Ogończyk, który w 1870 r. wybudował w Nekli opisywany dwór. W 1872 r. w skład dóbr wchodziły folwarki Altania, Reymondowo, Starczanowo i Stroczki. Ogólna powierzchnia wynosiła 8480 nórg, w tym 3515 mórg ziemi uprawnej, 743 morgi łąk oraz 4215 m. lasów. Czysty dochód gruntowy wynosił 5531 talarów.
W 1885 r. Nekla leżąca w pow. średzkim dzieliła się na wieś, dominium i Olędry. W części wiejskiej znajdowało się 61 domów z 701 m-cami, w tym 225 ewangelików, 428 katolików i 48 żydów; 170 analfabetów. Na terenie tzw. olędrów znajdowała się karczma Wygoda, ponadto 51 domów z 484 m-cami, w tym 392 ewangelików i 92 katolików; 193 analfabetów. Dominum w Nekli obejmowało 8742 morgi ziemi i było zarazem siedzibą gminy wiejskiej. Na tej części znajdowało się 14 domów z 362 m-cami, w tym 333 katolików i 29 ewangelików; 113 analfabetów. Pod koniec XIX w. w kościele z dawnych pamiątek zachował się jedynie portret biskupa poznańskiego - Okęckiego i Jana Lemańskiego, plebana nakielskiego. W księdze chrztów znajdowała się metryka z 1703 r. Stanisława Skaławskiego, syna Franciszka S., podczaszego poznańskiego, którego do chrztu trzymał Stanisław Leszczyński (późniejszy król) i Anna Leszczyńska, żona podskarbiego koronnego. Parafia należała do dekanatu kostrzyńskiego i liczyła 1212 "dusz".
Dnia 9 czerwca 1893 r. zmarła dziedziczka Nekli, patronka kościoła, Franciszka Żółtowska z d. Niemojewska. Była córką Franciszka i Eleonory ze Skórzewskich. Miała zaledwie 42 lata. Pięć lat później umarła 25-letnia Anna Żółtowska, córka Teodora i Franciszki, a w 1899 r. 80-letnia Seweryna hr. Żółtowska, wdowa po Stanisławie Żółtowskim (matka Teodora), którą pochowano w Głuchowie.
Na początku XX w. dziedzicem Nekli był Teodor hr. Żółtowski, ale już wkrótce rządy w N. miał objąć jego syn - Zygmunt. W 1902 r. urodziła się w Nekli córka Zygmunta i Rozalii z Ponińskich - Zofia Teodora Maria. Dnia 17 czerwca 1903 r. urodził się Franciszek Marian Antoni, a 23 maja 1905 r. - Anna Marianna Antonina. Po 3 kolejnych latach, dnia 16 stycznia 1908 r., urodziła się Elżbieta Marta Mariolina Róża Żółtowska, a dalszych czterech, dnia 18 lipca 1912 r. - Adolf Edward Marian Żółtowski.
W 1913 r. Nekla stanowiła dobra rycerskie - Rittergut, a w ich skład wchodziły folwarki: Stroszki, Starczanowo oraz "forsthaus" (leśniczówka) Raimundowo. Na ogólny obszar 2224 ha składało się m. innymi 858 ha ziemi uprawnej, 180 ha łąk i pastwisk oraz 1076 ha lasów. Czysty dochód gruntowy wynosił 16578 marek. Inwentarz stanowiło 180 koni, 526 sztuk bydła rogatego plus 155 cielaków, ponadto 550 sztuk trzody chlewnej. Administratorem w dobrach Zygmunta Żółtowskiego był Niemiec - Walerian Krause. Gospodarstwo posiadało własną gorzelnię parową.
Dziedzic Nekli - hrabia Zygmunt Żółtowski - odszedł do Pana dnia 18 marca 1919 r., mając lat 42. Gospodarstwem zajmowała się wdowa - Rozalia hr. Żółtowska. Pod jej zarządem w 1926 r. znajdowało się 2173 ha ziemi (folwarki jak w 1913), w tym 784 ha ziemi uprawnej, 244 ha łąk i pastwisk, 1076 ha lasów, 68 ha nieużytków i 1 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 5350 talarów.
W 1930 r. Nekla stanowiła dużą wieś w pow. średzkim i liczyła 1238 m-ców. Były tu liczne przedsiębiorstwa, Kółko Rolnicze, dwa młyny: parowy J. Pagowskiego i Roczniewskiego; dwa wiatraki: Stanisława Jóźwiaka i H. Schmidta; trzy sklepy spożywcze oraz wiele innych. W latach 1939-45 Niemcy nie zmienili nazwy wsi. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. We dworze początkowo mieściło się przedszkole, biblioteka oraz punkt felczerski, w 1957 r. zamieniony na Ośrodek Zdrowia. Na skutek referendum przeprowadzonego w 2016 r. obiekt od spadkobierców Żółtowskich wykupił Urząd Gminy. Zobowiązania wobec wierzycieli mają zostać uregulowane w 2024 r. Po remoncie w budynku ma się znaleźć Urząd Gminy, a także sale historyczne. Nekla uzyskała prawa miejskie w 2000 r.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Strona internetowa "Pojezierze24", link: https://pojezierze24.pl/aktualnosci/dwor-ktory-stal-sie-palacem,12193
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811853 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_(2000)_Nekla_1911_APP_Sygn._M.top.25-1546-1.jpg
11780469 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_Nekla_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac (a raczej okazały dwór) eklektyczny, stylizowany na willę włoską. Budynek wzniesiony na nierównomiernym rzucie, przypominającym odwróconą literę "H" z dobudowaną do niej dużą częścią od strony płn.-zachodniej oraz częścią od str. południowej, fasadą skierowany na wschód, gdzie na osi znajduje się owalny podjazd, a dalej na wschód dawny parkowy staw; budynek piętrowy, podpiwniczony, z drewnianym gankiem pośrodku osłaniającym wejście. Skrzydło północne posiada na dachu wąską, kwadratową, wysoką wieżyczkę.

Park

Park z poł. XIX / XX w. o pow. 17,2 ha. Opis parku rozpoczniemy od płn.-zachodniego narożnika, gdzie wyodrębniono jego fragment i znajduje się tam cmentarz. Jego północna część przylega do DK nr 92. Wschodnia granica opiera się o drogę gruntową, biegnącą na południe wzdłuż stawu; granica południowa dochodzi do drogi osiedlowej, a granica zachodnia do pola uprawnego (część północna), stawów hodowlanych i zadrzewionego obszaru w części południowej tej granicy, na mapie archiwalnej opisanego jako "schanze", czyli musiało tam znajdować się grodzisko.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011