Mroczeń

Stan obecny

Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II

Historia

Pałac z lat 40. XIX w.
Pod koniec średniowiecza tereny obecnej wsi M. porastały bory i lasy. Powstała ona dopiero, gdy na pocz. XVII w. właściciele majątku Baranów wykarczowali północny kraniec puszczy i założyli tu folwark Mroczyn. Legendy podane przez zacnego księdza Janiszewskiego mówią o licznych wilkach i wilczych dołach, które zachowały się we wsi do początków XX w. W 1. poł. XVI w. właścicielami Baranowa byli Zarembowie z Kalinowy, a następnie hrabiowie z Górki. W 1562 r. Stanisław Górka h. Łodzia wydzierżawił miasto wraz z przyległymi wsiami (o Mroczeniu nie było jeszcze mowy), Janowi Tomickiemu (synowi Andrzeja), kasztelanowi rogozińskiemu. Rok później niemłody już starosta (kolski – przyp.) zmienił decyzję i dał wieczyście te dobra Tomickiemu. Po raz pierwszy o wsi Mroczyn dowiadujemy się w 1616 r., kiedy to wraz z innymi wsiami w pow. ostrzeszowskim została przez Tomickiego sprzedana z prawem odkupu (wyderkafem) Stefanowi Gembickiemu, cześnikowi kaliskiemu. Na pocz. XVIII w. Tomiccy wybudowali we wsi pierwotny dwór, wzmiankowany w zapisce z 1711 r. Wieś weszła w skład parafii w Baranowie, a zapiski w księgach parafialnych prowadzone były od ok. 1750 r. W tamtym czasie dziedzicem wsi został syn Felicjana i Zofii Nekander-Trepki h. Topór – Józef Tomicki (1730-1769), późniejszy stolnik ostrzeszowski. W 1743 r. zaślubił on Joannę Niemojewską h. Wieruszowa (1740-1784). We dworze dóbr Mroczeń rodziły się ich córki: Małgorzata Bogumiła Teofila (1750), Karolina Salomea (1751), Maria (1752), Julianna Elżbieta Zofia (1754-1789) oraz Marta, która zmarła w 3 m-ce po urodzeniu, dnia 2 października 1757 r. Julianna po „dojściu do lat” wyszła za Jana Taczanowskiego h. Jastrzębiec, z którym rozwiodła się przed 1778 r. W dniu 28 lutego 1778 r. wyszła w Mroczeniu za Ksawerego Franciszka Wężyka z Osin h. Wąż. Już rok później we dworze urodziła się ich pierwsza córka – Antonina Juljanna. Kolejnymi dziećmi byli: Zuzanna (1782-1789), Józef (1789-1789) oraz Daniel (1790-1817). Niezbyt pasuje nam tu chronologia podana przez Marka Minakowskiego, gdyż już ok. 1789 r. (w roku śmierci Tomickiej) Ksawery miałby zaślubić Mariannę Fundament-Karśnicką h. Jastrzębiec. Pierwszym dzieckiem z matki Karśnickiej był Antoni Adolf, który żył zaledwie jeden dzień. W czerwcu 1792 r. urodził się Adolf Bazyli Marceli, a pod koniec 1793 r. bliźniaczki: Marianna Józefa i Walerianna Łucja Barbara. Niestety po kilku dniach druga z dziewczynek zmarła. W lutym 1795 r. urodził się syn Julian Nestor, w 1796 r. Wilhelm Feliks, w 1799 r. Anzelma Eleonora (zm. rok później) i w 1802 r. córka Justyna Julianna Konstancja. Ok. 1825 r. na dziedzica po ojcu wyznaczono 29-letniego Feliksa, który w 1834 r. zaślubił Katarzynę Lipską z Lipego h. Grabie (1810-1850). Łącznie z dziećmi, które umarły w wieku niemowlęcym, mieli ich oni dziesięcioro: Edwarda Józefa (1836, zm. w 3. m-cu), Wenefridę Elżbietę Ewę, Rajmunda Michała Adolfa Witolda (1836, zm w 5. m-cu), Edwarda Józefa Adama (ur. 1838), Albertynę Anastazję Józefę (1843, zm. w 2 m-cu), Helenę Felicjanę Antoninę (ur. 1845), Józefa Nestora Wojciecha (1840-1843), Juliana, Felicję i Wacława Włodzimierza Emila (1847-48). Pomimo nieszczęśliwych śmierci dzieci był w stanie wystawić w latach 40. XIX w. nowy pałac, zapewne na miejscu starego dworu. Dziedzic był aktywnym działaczem społecznym i politycznym, posłem na sejm pruski, miłośnikiem książek i gazet, których ogromne ilości zgromadził w pałacu. W 1847 r. we wsi wybuchła zaraza, wskutek której zmarło 50 osób z terenu dworskiego i tylko jedna ze wsi. Feliks Wężyk zmarł w dniu 10 sierpnia 1863 r., trzynaście lat po żonie. Z licznego potomstwa, przy życiu pozostawała zaledwie trójka dzieci: 23-letni Julian, 25-letnia Elżbieta i 18-letnia Felicja. Elżbieta wyszła za Antoniego Kobierzyckiego, z którym zamieszkała w Burzeninie. Julian ożenił się z Anną Psarską h. Jastrzębiec i miał z nią córkę Katarzynę. Felicja wyszła za Franciszka Chełkowskiego h. Wczele i miała z nim jedynego syna Józefa. Katarzyna Wężykówna w 1890 r. wyszła za Wojciecha Miączyńskiego h. Suchekomnaty i miała z nim córkę Teresę (1900-1988).
Za czasów Wężyków na dobra składały się także folwarki Feliksów (dawniej Kopanina), nazwany od imienia Feliksa Wężyka, ojca Juliana oraz Katarzynka, gdzie nazwę utworzono od imienia Katarzyny Wężykowej. W 1885 r. do 7039-morgowej domeny należały także: Borówno, Baranów, Kopiec, Łysiny, Murowaniec i Wesoła oraz nieokreślone bliżej „pustkowie”. Z kolei na obszar wiejski Mroczenia składały się kolonie Borówno i Joanka. Liczył on 57 domów i 479 m-ców. Na ziemiach dworskich znajdowały się 22 domy z 380 m-cami, w tym 319 katolików i 61 ewangelików; 132 analfabetów. Obszar dworski nazwany Mroczeniem Nowym należał do Wężyków do 1900 r. i w tymże roku liczył prawie 8000 mórg, posiadał gorzelnię parową i młyn parowy. W 1901 r. majątek został wystawiony na przymusową licytację, tzw. subhastę i sprzedany pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, która z jego gruntów wydzieliła 60 osad. Na pocz. XX w. Prusacy w obrębie dawnego Mroczenia utworzyli dwie gminy: Mroczeń i Mroczeń Nowy. W 1900 r. we wsi powstała nowa szkoła, a w 1905 r., w zw. z dużym napływem osadników, także szkoła dla ewangelików. W tym samym roku w pałacu powstała szkoła żeńska, gdzie „kształcą pielęgniarki zdrowia dla wsi, i gdzie wszystkie kobiety nauczają hygieny i pielęgnowania dzieci”. Po 1. wojnie światowej szkołę tę przeniesiono, a pałac został sprzedany niemieckiej rodzinie von Kersten. W okresie międzywojennym szkoła katolicka była trzyklasowa i posiadała trzech nauczycieli. Kierownikiem szkoły w 1928 r. był p. Gutowski. W Mroczeniu było 12 gospodarzy i 16 zagrodników z 1200 morgami, zaś w Mroczeniu Nowym liczącym 549 mieszkańców, 37 gospodarzy z czterema tys. mórg. Z reguły przy każdej zagrodzie znajdował się niewielki sad. We wsi był także kowal j. Lenart, krawiec Konieczny, zajazd P. Wróbla i młyn Piotra Bcia (?). W czasie 2. wojny światowej pałac i park otoczono ogrodzeniem z drutu kolczastego. W zw. z tym chodziły pogłoski o utworzeniu w nim obozu jenieckiego (?). Wieś zasadniczo nosiła nazwę Mroczeń, jednak obszar dworski przezwano Moorschutz, zaś pałac z parkiem Maidburg. Po wojnie dawny obszar dworski stał się typowym terenem wiejskim. W poł. 1945 r. pałac przeznaczony został na cele oświatowe. W latach 1999-2017 był siedzibą gimnazjum.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Ks. J. Janiszewski „Powiat Kepiński...”, Kepno, 1928
Strona internetowa Sz. P. w Mroczeniu: https://www.szkolawmroczeniu.pl/rys-historyczny-szkoly-w-mroczeniu.html
Wielka Genealogia Minakowskiego „Wielcy.pl”;
Księga Adresowa Polski dla Przemysłu... 1926
Geoportal;
Mapster:
5682 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4773_Kempen_1940.jpg
5683 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4774_Baranow_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, prawie idealnie w osi W-E, fasadą zwrócony na północ, podpiwniczony, piętrowy z mezzaninem, z 9-osiową fasadą, po bokach której znajdują się dwie trójkondygnacyjne, alkierzowe wieże. Pośrodku fasady portyk kolumnowy wielkiego porządku, dźwigający belkowanie i trójkątny fronton. Wejście poprzedzone szerokimi schodami, ujętymi stopniowanym murkiem. W elewacji południowej półokragły ryzalit.

Park

Park z poł. XIX w., zajmujący dz. ewid. nr 668/2 i 669 (przedzielone drogą) o łącznej pow. ok. 4,474 ha.

Inne

Gorzelnia i oficyna.
Wg „Monek2010” w piwnicach znajduje się wejście do tunelu, którym uciekano w XIX w przed zarazą. Tunel ma kilka kilometrów, jednak jest zawalony. Około 20 lat temu, 2 mężczyzn dotarło jedynie do bramy parku.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011