Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Mórkowo
Zdjęcie Grzegorz Gąsior 2006
Miniatura MórkowoMiniatura MórkowoMiniatura Mórkowo

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Zdzisław WasiołkaMarek Kujawa

Mórkowo

Murke

Województwo:wielkopolskie
Powiat:leszczyński
Gmina:Lipno
Rodzaj obiektu:Pałac

Stan obecny

Dom Nowicjacki Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej, w Mórkowie.

Historia

Pałac z k. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1362 r., kiedy to należała do Andrzeja, burgrabiego pyzdrskiego i jego brata Piotra, dziedziców w Drzeczkowie, Mórkowie, Sulewie, Wolikowie, etc. W uznaniu ich zasług, król Kazimierz przeniósł te dobra na prawo średzkie i nadał im specjalny immunitet ekonomiczny oraz sądowy. W 1388 r. ciż bracia wraz z dziedzicami Wilkowa, Karmina, Woliszewa i Drzeczkowa zezwolili na wykopanie rowu z wodą od Grodnicy, Piwniczysk i Sulewa do Karmina przez ich wsie Sulewo, Woliszewo i Chełkowo. W 1388 r. nazwę wsi zapisano pod postacią Morkowo, w 1403 r. – Morcowo, w 1406 r. jako Morka i w okresie zaborów Morke. W XIV w. wieś leżała na ziemi poznańskiej, zaś od 1500 r. w powiecie kościańskim. Już na pocz. XV w. albo wcześniej, we wsi wybudowano kościół, który w 1405 r. był parafialnym. Pierwszym plebanem był Marcin, zaś kolejnym Andrzej, ukarany przez biskupa za to, że chodził po karczmach oraz, że „utrzymywał w swoim domu podejrzaną kobietę”. Z kolei pleban rzucał oszczerstwa na Stanisława z M., twierdząc że ten chciał podpalić plebanię, zabrał mu też ponoć księgi i chciał sprzedać na rynku w Głogowie, ponadto zastraszał go w domu chcąc zmusić do opuszczenia i sprzedaży dóbr. Okazało się też, że to Stanisław opowiadał o księdzu, że uprawia nierząd z „pewnymi kobietami” z Mórkowa. W 1450 r. pleban został wysłany na emeryturę, zaś kolejny proboszcz Mikołaj miał mu płacić roczną pensję w wys. półtora grzywny do czasu, gdy ten nie uzyska innego dochodu. Po Mikołaju, w okresie 1451-1465 plebanem był Paweł, następnie Żegota, w okresie 1468-80 Wojciech, następnie do 1491 r. Maciej i po 1493 r. Michał. W 1510 r. parafia mórkowska należała do dekanatu kościańskiego.
W zapiskach dotyczących wsi oraz jej właścicieli przeważa pisownia bez „ó” i taką też będziemy stosować w opisie. Morkowscy używali zawołania Krakwicz. Pisali się także z Czacza, Klonowca, Koszanowa i Żakowa. W 1401 r. Jan zwany „Stopacz” toczył proces z żupnikami z Kościana, w sprawie powieszonego przez mieszczan w Kościanie jego człowieka z Czacza. Kolejni Morkowscy w zapiskach to: rycerz Mikołaj, Janusz Krakwicz, Jan, Grzegorz i jego córka Dorota (1424), Małgorzata, Stanisław (1444) oraz kolejny Jan (lata 1448-59), który procesował się z braćmi z Wilkowa. Ciż Wilkowscy dopuszczali się napaści na dom, gwałtów, zasadzek na drodze i czynnej napaści na pracujących kmieci. W 1449 r. Jan zawarł ugodę z Wilkowskimi, postanowiono też powołać arbitrów do ustalenia spornych granic pomiędzy Morkowem, Wilkowem i Smyczyną. W 1469 r. Jan toczył też proces z Benedyktem Pampowskim i jego stryjem Janem – komandorem szpitalników św. Jana pod Poznaniem. Miał on dwie córki: Katarzynę zamężną za Bernarda Starkowieckiego i Annę zamężną za Nankera Dłuskiego. W latach 1498-1503 wymieniany był stryj Katarzyny – Mikołaj Kotwicz Dłuski. Pod koniec XV w. siostry sfinansowały ze swoich dóbr poczet na wyprawę turecką, czyli wyprawę króla Jana Olbrachta na Mołdawię (1497), zakończoną klęską wojsk polskich. W 1530 r. ze wsi płacono pobór od 7 łanów i po 3 grosze (rocznie) od karczmy. W 1540 r. Anna Morkowska przekazała dobra swoim synom: Wojciechowi i Maciejowi. Ciż dali jej w zamian Olbrachcice i zapisali 10 grzywien i 2 małdraty pszenicy rocznie. W 1563 r. ze wsi płacono od 17 łanów, 1 karczmy dorocznej, 2 młynów korzecznych o 2 kołach i 5 komorników. Rok później podawano, że dziedzic płaci biskupowi poznańskiemu dziesięcinę z 10 i pół łanu. W 1580 r. dziedzicami M. byli po połowie Nanker Dłuski i Maciej Roztworowski. Z działu Dłuskiego odprowadzano podatki od 7 i ćwierci łanu, ćwierci karczmy, 6 zagrodników, młyna o jednym kole oraz po 8 groszy od 3 komorników i po 2 grosze od innych 3 komorników (czyżby biedniejszych?), a także od owczarza który miał 29 owiec. Pod koniec XVI w. kościół przejęli heretycy, a których rąk odzyskany on został w 1604 r. Po licznych zmianach wyznawców świątynia była prawie w ruinie. Odbudowali ją dopiero kolejni innowiercy w XVII w. Obok kościoła znajdowała się dzwonnica z 2 dzwonami oraz cmentarz z kostnicą. Wybudowano tu także szkołę, której rektora utrzymywał pleban. W 1619 r. proboszcz z M. odprawiał także msze w opuszczonym od 10 lat kościele w Lipnie. Opis uposażenia plebana pominiemy, z jedną jedyną uwagą, że oprócz licznych danin i dziesięciny od dziedzica, miał on prawo wyrębu lasu w lesie dziedzica.
Po Dłuskim wieś odziedziczyła jedyna córka Barbara, zamężna za Baltazara Kotwicza. Niestety, nie doczekali oni potomstwa. Po Barbarze odziedziczył M. Jakub Roztworowski wraz z siostrami, które zrzekły się swoich praw. Były to: Zofia Potulicka, Jadwiga Pogorzelska i Anna Ruszkowska. W latach 30. XVII w. Morkowo po Roztworowskim wziął Jan Szczucki, syn Walentyna, ożeniony z Jadwigą z Konar Małachowską (wówczas nazwisko to występowało w postaci „Malechowskiej”). W 1635 r. Jan oprawił żonie posag na tych dobrach, w wysokości 9 tys. złp. Dwa lata później dał łan ziemi kościołowi w M., a w 1639 r. zobowiązał się sprzedać Janowi Leszczyńskiemu całe części Wilkowa Niemieckiego „należące z dawna do Morkowa”. Do końca stulecia wieś miała jeszcze kilku właścicieli: Aleksandra Miaskowskiego h. Bończa (1651), Jana Teodora Cielęckiego (1671), Mikołaja Pawłowskiego (do 1688 r.) oraz Stanisława z Werbna Rydzyńskiego (od 1693), łowczego wschowskiego. Rydzyński ożeniony był z Teresą Kwilecką z Kwilcza h. Byliny, a w M. rodziło się kilkoro ich dzieci, w tym córki: Teofila i Teresa Marcjanna oraz syn Karol. Po śmierci Teresy łowczy ożenił się z Konstancją Korycińską z Korytna h. Topór, z która miał jeszcze dwóch synów: Gabriela i Łukasza. Ok. 1717 r. Marcjanna wyszła za Antoniego Józefa Mycielskiego h. Dołęga (1691-1750), z którym mieli czworo dzieci: Izabelę, Teresę, Aleksandra i Macieja, późniejszego kasztelana sieradzkiego i generała. Dziedzic zmarł 13 października 1750 r. i pochowany został w swoich dobrach sieradzkich. Dziedziczka zmarła trzy lata później, w połowie września 1753 r. Po kilku latach spadkobiercy dokonali podziału majątku, w wyniku którego Morkowo przypadło Teresie, zamężnej za Władysława Mączyńskiego h. Świnka, kasztelana spicimirskiego (zm. w 1752 r.). Dziedziczka zmarła w dniu 23 września 1789 r. i pochowana została w Czaczu. Nie miała dzieci, więc na jej spadkobierczynie wyznaczono Eufrozynę Święcicką i Mariannę Wierzchleyską. Te prawdopodobnie od razu sprzedały Morkowo dziedzicowi pobliskiego Lipna – Antoniemu Jaraczewskiemu, którzy to Jaraczewscy byli zarazem dobrodziejami kościoła filialnego w Lipnie (należał do parafii Morkowo – przyp.). Antoni z żoną Franciszką Szczawińską (nie Sczawińską!) mieli synów: Juliana i Izydora (1802-1860), który odziedziczył Lipno i zapewne posiadał także Morkowo. Ożeniony był on z Weroniką Sulerzyską (1820-1883), z którą mieli czworo dzieci: Mieczysława (1840-1881), Lucjana Bronisława, Izydora Juliana i Wandę zamężną za Bronisława Cioromskiego. Dziedzic zmarł w Lipnie, dnia 3 lipca 1860 r. i pochowany został (6 lipca) w Morkowie. Później wieś sprzedano, zaś nabywcą został Kazimierz Olszyński (zm. 20 października 1869 r. Niecały miesiąc później sukcesorzy Olszyńskiego znaleźli nabywcę na Morkowo, którym został szambelan Erazm Stablewski h. Oksza (1802-1870) z Wilkowa. Kwota transakcji opiewała na 135 tys. talarów. Dziedzic ożeniony był z Melanią Wilkońską h. Odrowąż (1803-1874), z którą mieli sześcioro dzieci: Władysława (1826-1900), Feliksa Erazma, Melanię, Witolda, Tadeusza i Marię. Bratankiem dziedzica (synem Onufrego i Kurowskiej) był Florian Stablewski (1841-1906) – biskup, poseł na sejm pruski, arcybiskup metr. poznański i gn., a także prymas polski w okresie 1891-1906. Spośród dzieci Erazma Stablewskiego tylko Władysław doczekał potomstwa. Z pierwszą żoną Heleną Taczanowską (1854-1875) nie miał dzieci, natomiast z drugiej, Marii Biegańskiej pochodziły: Erazm (1884-1953), Maria Eleonora (1892-1954) oraz Melania (1894-1946).
W 1885 r. na wieś Morke (niem.) składała się część wiejska i dominium. We wsi znajdowało się 39 domów i 299 m-ców, w tym 1 ewangelik; 57 analfabetów. Domena posiadała 2097 mórg obszaru, 10 domów i 116 m-ców, w tym 7 ewangelików; 48 analfabetów. Pod koniec XIX w. Stablewscy wybudowali we wsi obecny pałac. Żadne spośród trójki rodzeństwa nie miało dzieci. Majątek na pocz. XX w. został rozparcelowany, przy czym Stablewskim pozostawiono 84 ha gruntów. W 1926 r. Morkowo stanowiło gminę wiejską w pow. Leszno i miało 259 m-ców. Był tu młyn R. Glogera, karczma A. Hoffmanna i kuźnia J. Starka, a także szewc J. Hoffmann i sklep D. Starka.
W 1932 r. Melania Stablewska sprzedała pałac z resztówką Władysławowi Müllerowi – lekarzowi z Leszna. Po wybuchu 2. wojny światowej został on wysiedlony do Generalnej Guberni. Miał dwoje dzieci: Celinę, która przeżyła wojnę i w 1949 r. wstąpiła do sióstr niepokalanek oraz Edwarda, który zginął w czasie wojny. W latach 1939-45 część wiejska Morkowa nosiła nazwę Murke, a majątek Murkingen. Córka Müllera - Celina otrzymała pałac w testamencie i zaraz po śmierci ojca w 1948 r. sprowadziła tam siostry zakonne. Początkowo siostry prowadziły w pałacu przedszkole, ale z czasem zaproponowały, aby obiekt wraz z parkiem przejęły instytucje kościelne. Sprawa trafiła w ręce biskupa Przykuckiego, który nabycie obiektu zaproponował Towarzystwu Chrystusowemu, tym bardziej że w 1945 r. proboszczem został późniejszy przełożony generalny tego Towarzystwa – ks. Czesław Kamiński. Przejęcia dokonano w 1980 r., zaś trzy lata później obiekt został poświęcony i oficjalnie otwarty jako Dom nowicjacki Towarzystwa Chrystusowego w Mórkowie.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, I.H. P.A.N.
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Strona internetowa - Nowicjat Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej
Geoportal;
Mapster:
1755915 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P41-S23-E_LESZNO_1933.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi N/NW-E/SE, fasadą skierowany na południe. W opisie nie bierzemy pod uwagę współcześnie dobudowanych części od strony północnej, utrzymanych w stylu architektonicznym pałacu. Budynek piętrowy, podpiwniczony, nakryty dwuspadowym dachem łamanym z facjatkami w dolnej kondygnacji. Wejście akcentowane portykiem kolumnowym dźwigającym balkon na wys. 1-go piętra, nad którym wznosi się jednoosiowa wystawka dachowa zwieńczona trójkątnym frontonem.

Park

Pozostałości parku z k. XIX w. o bliżej nieokreślonej powierzchni. Za obszar dawnego parku można uznać działki nr 239/9 oraz 239/11 o łącznej pow. wraz z zabudowaniami 2,65 ha. Można też przyjąć, że taki właśnie obszar park zajmował w czasach świetności mórkowskiego majątku.

Inne

Zabudowania gospodarcze
Kościół par. p.w. Wszystkich Świętych.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.