Modrze

Stan obecny

Obiekt prywatny, niedostepny.

Historia

Pałac z k. XIX w.
Modrze to wieś leżąca 18 km na wschód od Grodziska Wielkopolskiego i 9 km na południe od Stęszewa. Pierwsze wzmianki o wsi książęcej "Moder" pochodzą z poł. XIII w., zaś jako "Modrze" nazwę wsi zapisano po raz pierwszy w 1298 r. Gród założył tu najpewniej książę Przemysław I, a dnia 9 stycznia 1265 r. zmarła we dworze (na zamku?) jego żona Elżbieta - księżniczka śląska. Tak wspomina tę śmierć Godzisław Baszko w swojej Kronice wielkopolskiej - "In willa sua Modersz migravit ad Christun". Mniej więcej wtedy też w M. wybudowano pierwszy, drewniany kościół, wzmiankowany przez biskupa Andrzeja Szymonowicza z okazji ustanawiania archidiakonatów (w 1298 r.). Pierwotnie kościół otrzymał wezwanie świętego Idziego. W 1784 r. na jego miejscu proboszcz Jerzy Chudziński wybudował nową świątynię murowaną. Podczas budowy uległy zniszczeniu wszystkie starodawne nagrobki. W nowej świątyni znalazł się jedynie nagrobek Antonelli z Zakrzewskich Potockiej z 1815 r.
Już pod koniec XIV w., M. było kasztelanią / dobrami królewskimi w starostwie kościańskim. Oprócz siedziby władców miasta, w XV w. na pewno istniał tu także dwór dla zarządców plebanii. Wieś / miasto nazywane była zamiennie Żminem (a może to była wówczas tylko część M.?). Dziedzicami, czy też tenutariuszami królewskimi byli w XV w. Czarnkowscy h. Nałęcz. W zapiskach o M. znajdujemy licznych mieszczan, kmieci, włodarzy, młynarzy; ponadto plebanów, wikarych i karczmarzy. Miasto nie przetrwało dłużej niż do XVI/XVII w. W XIX w. (Sł. Geogr....) mowa jedynie o reliktach odnalezionego cmentarzyska.
Pod koniec XV w. (1494) M. przeszło wyderkafem w ręce Sędziwoja Będlewskiego. Stosowne zezwolenie (konsensus) król Kazimierz wydał w wigilię, dnia 24 grudnia 1491 r. Gdy Sędziwój zmarł w 1506 r., jego siostry Anna i Zofia sprzedały 2 łany pola w M. Jadwidze Kąkolewskiej, ale gdy zrobiła się z tego afera, wygnały ją, a wziętych 30 grzywien już nie oddały. Później sąd najwyraźniej uznał racje Kąkolewskich, bo w 1508 r. Jan K. sprzedał część M. Mikołajowi Ocieskiemu. Rodzina Ocieskich była tenutariuszami dóbr do 1522 r., kiedy to ich prawa wykupił Andrzej Jaktorowski. Co ciekawe, Modrze / Żmin było jedynym miastem królewskim w tej części Wielkopolski, które należało do Jaktorowskiego, który - jak nazwisko wskazuje - pochodził z Jaktorowa k. Kcyni. Ponadto był on tenut. śremskim i kcyńskim oraz kasztelanem brzezińskim. Posiadał także kilkanaście wsi w Wlkp, które jednakowoż dobrami królewskimi nie były. W 1534 r. podzielił dobra pomiędzy synów: Łukasza i Andrzeja. W poł. XVI w. do dóbr znowu intromitowali Czarnkowscy, a z zapisek wynika, że Modrze ciągle było miastem, zaś Żmin leżącą obok wsią. Andrzej Czarnkowski w 1557 r. dał swe liczne włości trzem swoim braciom: Piotrowi, Wojciechowi i Stanisławowi (wszyscy byli synami Macieja). Ostatecznie M. pozostało przy Wojciechu, a później dziedziczyli je jego synowie: Andrzej, Piotr, Jan i Stanisław. W 1589 r. wykupił je Jerzy Radoszewski Boxa. Modrze określano wówczas jako "dobra królewskie miasto lub wieś Żmin seu (albo) Modrze". Pod zarządem Radoszewskich M. pozostawało jeszcze w czasach 2. wojny szwedzkiej (tzw. potopu). Ostatnią zapiskę o Andrzeju R. znajdujemy w 1661 r. Później występuje już Marianna z Tuczna, wdowa po Andrzeju Mycielskim, 2-o v. po Adamie Radońskim. W 1715 r. swe prawa scedowała ona synowi Józefowi, za zezwoleniem królewskim z dnia 8 listopada 1813 r. Od tego momentu w zapiskach znajdujemy jedynie nazwiska dzierżawców, posesorów, tenutariuszy folwarku kościelnego, etc. Mniej więcej w tym okresie rozpoczęto też prowadzenie ksiąg kościelnych. Niestety przy nazwiskach rzadko znajdujemy określenie, kto sprawował jaką funkcję. Są to po kolei: Falkienbau (albo Sokołowski), Skaławscy (od 1729), Zakrzewscy (od 1737), Borowscy (od 1741), Kozierowscy (od 1742) i Będorscy. Ci ostatni byli najwyraźniej "najważniejsi" z zarządców M. w owym czasie, bo w 1742 r. umiera ich dworzanin Roch Białkowski. Od 1746 r. tenut. plebanii byli Piotr i Marianna Wojciechowscy. Rok później jako posesor dóbr występuje niejaki Kędzierzyński. W 1751 r. miał miejsce ślub Tomasza Biernackiego i Marianny Szpakowskiej "oboje z dworu M.". Panna młoda umiera rok później. W 1757 r. umiera proboszcz M., dziekan Fary etc. - Kazimierz Bieczyński. Itd, itp...
W 1771 r. dobra dzierżawił Ignacy Twardowski, a w 1780 r. (wraz z Twardowem) przeszły w dzierżawę pułkownika Michała Małachowskiego. Po jego śmierci miał miejsce podział spadku pomiędzy licznych spadkobierców. Na M. dożywotnią rentę posiadała niejaka "p. Hylzenowa wojewodzina mińska".
Użytkownikiem (posesorem) dóbr M. był wówczas Chłapowski, następnie Michał Sczaniecki ożeniony z Gustawą z Engeströmów. Ekonomem majątku był Stanisław Dąbrowski. Kolejnym dziedzicem M. został posiadacz także Jankowic - Wawrzyniec Engeström, ożeniony z Rozalią Chłapowską. Nie wiemy jak długo M. znajdowało się w ich posiadaniu. Ponoć hrabina E. sprzedała wieś ze względu na swój rozrzutny tryb życia...
Przez cały XIX w. w M. pojawiają się nieliczne nazwiska polskie, ale dotyczą zapewne mieszkańców, lub też osób nie będących właścicielami dóbr. Są to Wiśniewscy, Skaławscy i Helena Przespolewska, zmarła w 1876 r. Posiadaczami wsi w tamtym czasie była rodzina Baarthów, dla których około 1888 r. wzniesiono opisywany pałac.
W 1885 r. wieś M. miała 44 domy i 522 m-ców wyznania katolickiego. Obszar dóbr wynosił 4345 mórg, a na terenie dworskim znajdowało się 19 domów z 389 m-cami (w tym 53 ewangelików). Kościół parafialny należał do dekanatu bukowskiego; parafia w 1873 r. liczyła 2725 "dusz". W 1907 r. majętność z rąk Baarthów wykupiła polska firma "Dom Bankowy Drwęski & Langner (Marcin Biedermann)" z Poznania. Pięć lat później 4500-morgowy majątek kupiła "spółka złożona z najwybitniejszych ziemian". Do tej "spółki" należał najpewniej ostatni przedwojenny właściciel M. - Józef Hutten-Czapski.
W 1926 r. Modrze wraz z folwarkami Smoląg i Smętówko miały 1090,75 ha obszaru, w tym 902 ha ziemi uprawnej, 48,25 ha łąk i pastwisk, 76 ha lasów, 60,75 ha nieużytków i 3,75 ha wody. Do oszacowania podatku wykazywano 3607 talarów tzw. "czystego dochodu gruntowego". W 1930 r. w Modrzu urodził się bratanek dziedzica (syn Franciszka) Tomasz Bogdan Maria Jan Antoni. W tymże roku obszar dóbr liczył 1090 ha, a we wsi mieszkały 1194 osoby. Była tu gorzelnia należąca do majątku, Kółko Rolnicze, dwa wiatraki, dwa zajazdy oraz liczni rzemieślnicy: kołodziej, kowale, szewcy, stolarze, murarze i piekarze, a ponadto sklep z art. różnymi S. Strykowskiego. W gospodarstwie Czapskiego m. innymi hodowano konie półkrwi szlachetnej. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny. Budynek podpiwniczony, parterowo - piętrowy, nakryty łagodnymi dachami dwuspadowymi, fasadą skierowany na północ z lekkim odchyleniem wschodnim. Pośrodku piętrowego korpusu znaczny ryzalit z wgłębnym portykiem, zwieńczony trójkątnym frontonem. W lewym narożu fasady (płn. wschód) znajduje się trójkondygnacyjna wieża, zaś z prawej strony (od zachodu) parterowa oficyna.

Park

Park z 1 poł. XIX w. o pow. 3,45 ha (wraz z pałacem). Zaniedbany

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011