Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Lipnica
Zdjęcie dla portalu Miecia Postołowska 2012
Miniatura LipnicaMiniatura LipnicaMiniatura Lipnica

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

robert rydwelskiMarek Kujawa

Lipnica

Lipnitz (1939-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:szamotulski
Gmina:Szamotuły
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Zespół:dworski, nr rej.: 2158/A z 12.11.1990

Stan obecny

Dom zgromadzenia sióstr Urszulanek SJK w Lipnicy.
Stan techniczny - bardzo dobry.

Historia

Dwór z 2. poł. XVIII / 1. poł. XIX w.
Lipnica to wieś leżąca 8,7 km na płd.-zachód od centrum Szamotuł. Istniała już w XII w., kiedy to była własnością książęcą. Około 1187 r. na prośbę biskupa poznańskiego Benedykta, książę Mieszko Stary nadał wieś szpitalowi zakonu joannitów w Poznaniu. Szpital ten książę ufundował za radą biskupa Radwana już ok. 1170 r., w miejscu zwanym "Święty Jan" (późniejszej osadzie). Z kolei biskup nadał szpitalowi dziesięciny, pochodzące m.in. ze wsi Lipnica. W 1218 r. nadania te potwierdził biskup poznański Paweł, a w 1225 r. także książę Władysław Laskonogi (syn Mieszka Starego). Książę nadał joannitom także immunitety: ekonomiczny i sądowy. W rękach zakonu wieś pozostawała prawie do końca XIV w.
Pierwszym znanym właścicielem wsi był Tomasz z L., pojawiający się w zapiskach z okresu 1387-1407. Dalej występują tu: Filip (1407), Jan (okres 1412-1415) oraz Sędziwój i Wojciech, którzy w 1415 r. toczyli spory z Bodzętą z Niewierza o dziedzinę (dział) Przystanki k. Pniew. Sędziwój miał brata Mikołaja i siostrę Katarzynę. W zapiskach występują oni do ok. 1446 r. Wieś na pocz. XV w. dawała tzw. meszne dla plebana w Otorowie, w ilości po dwie miary żyta i owsa z 1. łanu. W 1415 r. w zapiskach pojawia się także Wincenty, jednak najbardziej barwnymi postaciami z tego okresu byli Sędziwój i Mikołaj, którzy toczyli liczne spory z sąsiadami, m.in. z Janem Szczodrowskim, który napadł na gospodę Sędziwoja, ale w procesie w 1421 r. twierdził, ze tego nie zrobił. Z kolei Mikołaj w 1422 r. procesował się z młynarzem z Bogdanki - Stanisławem i jego żoną Małgorzatą. Dwa lata później do sądu trafiła sprawa sprzedaży dwóch i pół łanów we wsi oraz ogrodu, które kupił od swego stryja Paweł z Pietrska, a dziedzice nie chcieli go tu wpuścić. Sąd orzekł, że w ciągu 14 dni Paweł musi zapłacić także braciom - Mikołajowi, Wincentemu i Sędziwojowi - kwotę 40 grzywien groszy praskich. ("40 grz. gr pras." Sł. H.). Paweł po zamieszkaniu we wsi, także zaczął nazywać siebie Lipnickim; był on bratem Jana Tarnki oraz Gniewomira, mieszkających w Grodziszczku koło Buku. Już w rok po urządzeniu się we wsi, Paweł toczył spór z Mikołajem - synem młynarzy: Tomasza i nieżyjącej matki, "uczciwej" Katarzyny. W 1438 r. w zapiskach dot. L. pojawia się Włost, a w 1442 r. Bernard. W 1459 r. dołączył do nich Stanisław Rudzki ze Szczepów i Rudek; tradycyjnie po zamieszkaniu w Lipnicy przyjął on nazwisko Lipnicki. W 1459 r. przegrał proces z Janem Jabłonowskim o 8 grzywien, które nakazano mu zapłacić w przeciągu 8 tygodni; trzy lata później toczył spór z Dorotą Lutomską. W 1463 r. na połowie L. zapisywał 100 kóp groszy posagu i tyleż wiana, przyszłej żonie Małgorzacie (w zapisce figuruje jako Rudzki, oryg. "Ruczsky").
W 2. poł. XV w. wieś podzielona była na 4 działy, a jedna z tych części należała do Sędziwoja z Nosalewa i jego żony Katarzyny, którzy zapisywali na majątku czynsz roczny dla dominikanów we Wronkach. Na innym dziale siedział Piotr Kozłowski, który także nazywał siebie Lipnickim. Swoją część kupił w 1472 r. od Wincentego, Piotra i Jadwigi Kozłowskich, za 80 grzywien szerokich półgroszy. Krótko po zakupie zapisywał na swojej połowie w L. po 50 kóp groszy posagu i wiana żonie Annie, córce Jana z Góry. W 1487 r. dziedzice w Lipnicy i Rudkach - Jan Lipnicki i Łukasz Rudzki - nie stawili się przed sądem, z pozwu Jana Dąbrowskiego i jego kmieci z Lipnicy. Jeszcze w tym samym roku zapadł wyrok - Lipnickiemu nakazano zapłacić podwójnie po 8 skojców kary. Zapewne nie wpłynęło to na finanse dziedzica, bo już dwa lata później zapisywał na swoich częściach L. i Rudek, 100 kóp groszy posagu i t. wiana żonie Katarzynie.
Jan Lipnicki był synem Stanisława (Rudzkiego) i Małgorzaty; miał także siostrę Małgorzatę, zamężną za Wojciecha z Otorowa. Oprócz nich na innym dziale przez cały czas siedzieli potomkowie Kozłowskich - Piotr i jego bratanek Wincenty, ożeniony z Agnieszką Głupońską vel Lipnicką. Pod koniec XV w. taż Agnieszka ponownie wyszła za mąż, za Jana Mikuszewskiego, któremu wyderkowała 2 łany pola w L. za kwotę 40 grzywien. Na przeł. XV i XVI w. Mikuszewski wyruszył na wyprawę mołdawską i już nie wrócił, a wdowie w 1502 r. skonfiskowano część dóbr, pozostawiając tylko część po rodzicach i po Annie Lipnickiej - wdowie po Piotrze Lipnickim "Koziełku". W tym okresie inne części należały do kolejnego już Jana Lipnickiego oraz jego siostrzeńców: Stanisława, Piotra, Mikołaja i Wojciecha Otorowskich (synów Wojciecha). Dane statystyczne dot. poboru są niejednorodne; w 1508 r. dziedzice płacili od 4 łanów i 6 groszy od karczmy, a w 1510 r. od 7 łanów osiadłych i 3 opuszczonych, z których kmiecie dawali po 1 wiardunku tytułem dziesięciny snopowej plebanowi w Wieleniu nad Notecią. Pozostali mieszkańcy płacili daniny kościołowi w Oporowie.
Jan Lipnicki ożenił się z Małgorzatą z Debrzna, której ok. 1510 r. zapisywał 130 zł węg. posagu i tyleż wiana na połowie dóbr w Lipnicy, które miały mu przypaść z działów z braćmi: Piotrem, Stanisławem i Wincentym oraz na części, którą kupił od wdowy Mikuszewskiej. W 1516 r. żyła jeszcze Anna, wdowa po Piotrze Kozłowskim, której dziedzic wypłacił posag i wiano zapisane przez męża na ich części Lipnicy. Także w tym roku Lipnicki sprzedał połowę wsi Marcinowi Golęczewskiemu. Ten trzy lata później oprawił na swojej części posag i wiano żonie, Annie Jabłonowskiej. W międzyczasie umarł Jan Lipnicki, zaś Katarzyna (druga żona) oraz dzieci: Piotr, Stanisław, Wincenty i Anna wzięli sprawy majątkowe w swoje ręce i wygnali Golęczewskiego z Lipnicy. Byli jeszcze dwaj synowie Jana i Debrzeńskiej - Andrzej i Jan - jednak o nich dowiadujemy się nieco później...
W 1524 r. Golenczewski pozywał Lipnickich o wygnanie, jednak jaki był finał sprawy - nie wiadomo. W zapiskach pojawia się za to trochę nazw lokalnych z tego okresu, na przykład struga zwana "Łoza" i staw, las "Jastrowiec", łąki "Struga" i "Jastrowska" oraz łąki Brodziszewskie - położone koło Rudek i Lipnicy. W kolejnych latach we wsi pojawiają się Piotr Jaskólecki oraz Feliks Oporowski. Ten ostatni "znika" z zapisek stosunkowo szybko, natomiast w 2. poł. XVI w. po Piotrze J. jego część odziedziczył syn Melchior. Druga połowa wsi pozostawała w rękach dzieci i wnuków Lipnickich do początku XVII w. W 1545 r. Stanisław ożenił się z Zofią Buszewską i miał z nią dzieci: Stanisława, Jana (III), Wojciecha i Jadwigę. Zmarł w 1557 r. Jego kuzynka Dorota zamężna była za Jana Wolikowskiego; Wincenty ożenił się z Anną Krzyskowską i miał z nią córki Urszulę i Dorotę. W 2. poł. XVI w. wieś podzielona była pomiędzy Wojciecha L. a Melchiora J.
Lipnicki w 1580 r. płacił od 3 i pół łanu oraz 1 zagrodnika, zaś Jaskólecki od 3 łanów, 4 zagrodników, 2 komorników i połowy karczmy dorocznej. W kolejnych latach pojawił się jeszcze dzierżawca Kurnatowski - płatnik poboru w 1583 r., któremu Wojciech wyderkował części kupione od sióstr - Urszuli i Doroty. Żoną Lipnickiego była Zofia Sułocka, a dziećmi: Stanisław, Piotr, Dorota i Anna. W 1582 r. sprzedał on swoją część wsi sąsiadowi - Jaskóleckiemu. Po śmierci Zofii, Wojciech Lipnicki ożenił się z Barbarą Urbanowską.
Po Melchiorze J. Lipnicę odziedziczył jego syn - Jan Jaskólecki - ożeniony z Katarzyną Suchorzewską. Mieli oni syna Dobrogosta, który ok. 1646 r. ożenił się z Anną Sczaniecką. Rok później sprzedał Lipnicę Zygmuntowi ze Skrzypny Twardowskiemu h. Ogończyk, sędziemu surogatowi grodzkiemu, podstarościemu poznańskiemu, za kwotę 26,5 tys. złp. Zacny podstarości trzy lata później zapisał L. w dożywotnie użytkowanie swojej żonie - Małgorzacie Szołdrskiej. Miał z nią syna Wacława, który ożenił się z Marianną Gorajską i spłodził syna - kolejnego Wacława. Zarówno Zygmunt, jak i Wacław (jego syn) nie żyli już w 1686 r., kiedy to ich krewniak z Piechanina - Andrzej Szołdrski - domagał się wydania poddanego, który uciekł do Lipnicy.
Wacław (II) Twardowski ok. 1711 r. ożenił się z Teresą Święcicką, córką Wojciecha, kasztelana santockiego i Katarzyny Wilkońskiej. Wprawdzie zapisał jej Lipnicę w dożywocie, jednak w 1715 r. postanowili sprzedać wieś Jakubowi Franciszkowi Gierzyńskiemu. Ok. 1722 r. zmarła żona Jakuba - Franciszka Ossowska, dla której był on "uciążliwym małżonkiem". Przeciwko Gierzyńskiemu manifestowała się szwagierka - Zofia - z mężem Franciszkiem Koszutskim h. Leszczyc. Dziedzic pozostawał bezpotomny, a w 1733 r. zapisywał 1000 talarów ks. Stefanowi Szulczewskiemu, prepozytowi w Otorowie. Jego drugą żoną została Ludwika Nieżychowska h. Pomian, z którą miał syna Ludwika. Jakub Franciszek Gierzyński umarł w 1748 r., a dziedziczka w 1754 r. i pochowana została przez syna u reformatów w Szamotułach. Rok później, dnia 15 maja 1755 r. zmarł młody Ludwik Gierzyński. Wobec tego faktu, spadkobiercy Gierzyńskich postanowili sprzedać majątek. Kuzyni, bratankowie, etc... - Kaczkowscy, Gawrońscy i Kąsinowscy, w 1755 r. sprzedali Lipnicę Janowi Mańkowskiemu h. Zaremba, za kwotę 85 tys. złp. Do 1763 r. Mańkowski spłacał Marcina i Aleksandra Gawrońskich (synów Konstancji Gierzyńskiej), Jakuba Kaczkowskiego i in., a dwa lata później ożenił się z Zofią Dzierżykraj-Morawską z Chomęcic h. Drogosław, której zapisał dożywocie na majątku. Z Zofią prawdopodobnie się rozwiódł, a druga żoną dziedzica została Helena Dziębowska (zm. w 1767 r.). Mańkowski oprócz Lipnicy posiadał Rudki, Szczepy i Wierzchaczew. Zmarł po rocznej chorobie, dnia 12 marca 1782 r.
Na skutek przeróżnych zapisów i dziedziczenia, dobra Mańkowskiego przeszły w ręce Macieja Wierusz-Kowalskiego. W 1790 r. dziedzicem został Teodor Cielęcki h. Zaremba, który ożenił się z Franciszką Wierusz-Kowalską. Jeszcze w tym samym roku, na skutek działów braterskich, Lipnicę i Wierzchaczew dostał jego młodszy brat Maciej, major wojsk koronnych. Teodorowi zaś przypadły wsie Rudki i Szczepy. W zw. z różnicą wartości otrzymanych dóbr, Maciej musiał dopłacić bratu 40 tys. złp. W Lipnicy rodziło się kilkoro dzieci jego i Michaliny z Cielęckich. Podczas trwania kampanii napoleońskiej Maciej Cielęcki był majorem Wojska Polskiego. Zmarł mając 66 lat, dnia 19 sierpnia 1814 r. i pochowany został u reformatów, na cmentarzu Konwent (?) w Szamotułach. Dobra w Lipnicy otrzymała córka Józefa Teodora Urszula, która 19 czerwca 1815 r. wyszła w Otorowie za Emiliana Węgierskiego, dziedzica wsi Węgry. Pięć lat później ożenił się jej 30-letni wówczas brat - Michał - którego wybranką została Rozalia Wasiełkowska, sierota, dziedziczka Rachówki. Tym sposobem Lipnicę, jako prawowity następca ojca, przejął Michał Cielęcki, a Emilian wraz z Teodorą poszli gospodarować na majątek Rudki. Jeszcze w latach 30. XIX w. Michał wybudował w Lipnicy nowy budynek dworski, wymieniony w zapisce z 1840 r., ale niedługo później sprzedał majątek Maurycemu Puffke.
Kolejny dziedzic Lipnicy był doktorem filozofii, a jego żoną była Emma de Kurowska. W 1842 r. urodził się ich pierwszy syn - Eugeniusz. Kolejne dzieci to Kazimierz i Waleria Puffke. Eugeniusz ukończył gimnazjum w Poznaniu; studiował prawo w Berlinie, a później historię i literaturę we Wrocławiu. Był znanym publicystą i dziennikarzem, a w 1875 r. przeprowadził się do Pragi, następnie zamieszkał we Wiedniu (1889). Ponadto dużo podróżował po całej Europie, uznawany był za jednego z najwybitniejszych polskich publicystów końca XIX w.
W połowie XIX w. powstał folwark Pólko, który wraz z Lipnicą znalazł się w posiadaniu Ignacego Skarbek-Kruszewskiego h. Radwan (1799-1879), generała polskiego, a później także belgijskiego; bohatera narodowego obu krajów. Żoną wodza była Eufrozyna Moszczeńska h. Nałęcz, z którą mieli pięcioro dzieci. Jednakowoż Kruszewscy nie pozostali w Lipnicy, którą pod koniec lat 50. kupił Jan Stefan Mierzyński h. Jastrzębiec (1801-1880), ożeniony z Eufrozyną Niegolewską h. Grzymała. Nie miał z nią dzieci, zaś żona zmarła w 1857 r. Dwa lata później Jan ożenił się z Aleksandra Łuszczewską h. Pierzchała (Roch III), z którą mieli córkę Konstancję, zamężną za Józefa Stefana Antoniego hr. Łąckiego h. Korzbok. Jan Mierzyński w czasie powstania listopadowego był kapitanem W.P., odznaczonym orderem Virtuti Militari. Będąc dziedzicem L., był zarazem dobrodziejem kościołów parafialnych w Bytyniu i w Otorowie. Zmarł mając lat 79, dnia 6 lutego 1880 r., w lipnickim dworze. Aleksandra przeżyła go o rok; umarła 3 lipca 1881 r. mając zaledwie 44 lata.
W 1885 r. Na Lipnicę składała się wieś, gmina i dominium o pow. 3228 mórg. We wsi było 17 domów z 219 m-cami, w tym 212 katolików, 7 ewangelików; 82 analfabetów, zaś na terenie dominalnym 13 domów ze 188 m-cami, w tym 185 katolików i 3 ewangelików; 77 analfabetów. Słownik Geograficzny... jako właścicieli wymienia jeszcze Mierzyńskich, jednak zapewne tuż przed 1885 rokiem, Lipnica przeszła w ręce Antoniego Augusta hr. Halka-Ledóchowskiego h. Szalawa (1823-1885), szambelana króla austriackiego. Jego żoną była Maria z hrabiów Seilern und Aspang (1830-1861). Mieli oni trzech synów: Kazimierza Ignacego (1857-1930), Tymoteusza Ignacego i Antoniego Ignacego Józefa. Druga żoną Antoniego Augusta była Józefa Saliz-Zizer, z którą miał on dodatkowo siedmioro dzieci, w tym Julię hr. Halka-Ledóchowską (1865-1939), o której dalej...
Pod koniec XIX w. Lipnicę dostał najstarszy syn - Kazimierz - wówczas już porucznik 3 pułku dragonów, który w dniu 8 maja 1889 r. w Salzburgu ożenił się z Marią baronową von Haymerle - córką barona Henryka - radcy i ministra domu cesarskiego i spraw wewnętrznych. Miał z nią jedyną córkę Teresę (1893-1968). Dziewięć lat po śmierci Marii, Kazimierz Ledóchowski ożenił się w Bolzano z Antoniną Toggenburg (1854-1943). Więcej dzieci nie mieli. W 1920 r. przyrodnia siostra Kazimierza, "Urszula" Ledóchowska, założyła Zgromadzenie Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego. Imię zakonne "Urszula" otrzymała podczas pobytu w krakowskim klasztorze urszulanek. Również w okresie po wyzwoleniu Polski, powstała firma "Ledóchowski i Spółka, Towarzystwo z o.p.", która była właścicielem wielu majątków w Wielkopolsce. W 1926 r. dobra w Lipnicy liczyły 824 ha, w tym 534 ha ziemi uprawnej, 15 ha łąk i pastwisk, 269 ha lasów, 5 ha nieuzytków i 1 ha wody. Majątek posiadał własną gorzelnię, a do oszacowania podatku wykazywano 2041 talarów czystego dochodu gruntowego. Na krótko przed wybuchem 2. wojny światowej dobra w Lipnicy stały się własnością zakonu. Julia "Urszula" Ledóchowska zmarła 29 maja 1939 r. w Rzymie. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Internetowy Polski Słownik Biograficzny: https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/eugeniusz-puffke
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Urszulanki Serca Jezusa Konającego: https://urszulanki.pl;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
5530 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3464_Ottorowo_1940.jpg
11813452 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3464_Ottorowo_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-114.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dł. osi zbliżonej do W-E, fasadą skierowany na południe, parterowy, nakryty wysokim, łamanym dachem. W obu dłuższych elewacjach nieznaczne ryzality, zwieńczone trójkątnymi wystawkami. Po obu stronach korpusu, znajdują się dobudowane później piętrowe skrzydła.

Park

Park z XVIII/XIX w. o pow. 7,485 ha. Park w 95% pokrywa się z dz. ewid. nr ...22/1. Wewnątrz parku znajdowały się trzy stawy, a wokół nich alejki, których odnogi prowadziły do dworu. Z kolei w kier. wschodnim i północnym od stawów odchodziły aleje prowadzące do alei obwodowej dookoła parku. Podzielony w ten sposób drzewostan stanowił duże grupy różnogatunkowych drzew, z ozdobnymi boskietami pośrodku. Na osi dworu, pośrodku okrągłego podjazdu, znajdował się duży, okrągły klomb.

Inne

Oficyna z XIX w.

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Marek Kujawa3 lata i 11 miesięcy temu
"Urszula" - założycielka Urszulanek - to Julka Ledóchowska, wspomniana w opisie. Trochę źle to zredagowałem, ale niech już zostanie..., poprzestanę na informacji w komentarzu.