Kórnik

Stan obecny

Muzeum PAN.

Historia

Zamek z XV / XVIII / poł. XIX w.
Kórnik to miasto leżące 20 km na płd.-wschód od Poznania. Już za czasów Mieszka I na półwyspie jeziora (w miejscu dawnej osady łużyckiej) założono gród Bnin, który z czasem stracił znaczenie na rzecz powstałego obok Kórnika. Przez setki lat nazwę miasta znajdujemy w źródłach jako Kurnik (od łac. Kurnick). W XII i XIII w. obie miejscowości należały do rodu Górków herbu Łodzia. Według dawnych kronikarzy, pierwszy zamek nad jeziorem wystawił pochodzący z Górków - Mikołaj z Kurnika, biskup poznański. Ten Mikołaj, który na dworze królowej Elżbiety (matki Ludwika, króla węgierskiego) knuł intrygi z Zawiszą z Kurozwęk h. Poraj. Jednakowoż po wybudowaniu zamku w K. (na pocz. XV w.) położył on znaczne zasługi w budowie innych znanych budowli w Polsce, np miasteczka Słupca.
Na pocz. XVI w. właścicielem K. był Łukasz Górka, kasztelan poznański, następnie Andrzej, zaś po nim Stanisław, starosta kolski, który w 1565 r. bardzo pięknie odnowił zamek. Tak opisywał go Sarnicki w "Descripto veteris et novae Poloniae". Cracov. 1585: "zamek ów równie wytwornością budowy, jak obwarowaniem przeciw najsilniejszej napaści nieprzyjaciół słynął. Miejsca blisko niego są napełnione budynkami gospodarskimi, stawami, zwierzyńcami, ptaszarniami. A tak wszystko wspaniałe, że było można rzec, że pan domowi, a dom panu cześć przynosi" (za Sł. Geogr...).
W 1563 r. Stanisław Górka puścił Kórnik wraz z wsią i zamkiem, Piotrowi Czarnkowskiemu h. Nałęcz, kasztelanowi poznańskiemu. Po Piotrze odziedziczył Jan z Czarnkowa, ożeniony z Zofią Herbułt, a następnie Andrzej Czarnkowski z żoną Zofią Potulicką. W 1617 r. Andrzej już nie żył, a wdowa Czarnkowska sprzedawała Kórnik Zygmuntowi z Grudny Grudzińskiemu. Jednakowoż do tej sprzedaży chyba nie doszło, bo jej córka wyszła za Michała Działyńskiego h. Ogończyk i to ona dostała dobra, które jako wiano przeszły na Działyńskiego. Jego wnukiem był Józef Działyński (1687-1735), ożeniony z Marianną Potulicką h. Grzymała. Mieli troje dzieci, w tym Augustyna (1715-1759). W 1732 r. Teofila (siostra Aug.) wyszła w Kórniku za Stefana Szołdrskiego h. Łodzia, starostę łęczyckiego. Dlatego też w latach 30. XVIII w. "dziedzicem Kórnika, etc..." został Szołdrski. Z kolei Augustyn ożenił się z Anną Radomicką h. Kotwicz, z którą mieli sześcioro dzieci: Katarzynę, Dorotę Józefinę, Brygidę Jadwigę, Nepomucenę Annę, Ignacego Józefa oraz Ksawerego Franciszka.
Teofila z Działyńskich, 1-o voto Szołdrska, 2-o v. Potulicka - starościna borzechowska - urządziła w Kórniku piękny ogród z ptaszarniami i "wodotryskami". Założyła też cieplarnię oraz hodowlę jedwabników. Rezydencja należała wówczas do najpiękniejszych w Polsce. Teofila zmarła w Kórniku dnia 26 listopada 1790 r. Dziedzicem po jej śmierci został syn - Feliks Szołdrski. Posiadał on także Czempiń, Runowo i Tomyśl. Zmarł dnia 20 sierpnia 1795 r. nie pozostawiwszy potomstwa. Tym sposobem na długie lata zamek opustoszał i został zaniedbany, rodziny Szołdrskich i Działyńskich toczyły o niego liczne spory, a rząd pruski "zaaresztował zamek" i nałożył na niego tzw. "sekwestr".
Ksawery Franciszek hr. Działyński, miał z Justyną Dzieduszycką trzy córki oraz syna Tytusa Adama (1797-1861), który dnia 19 listopada 1825 r. w Puławach ożenił się z Celestyną Gryzeldą hr. Zamojską h. Jelita (1804-1883). To właśnie Tytusowi przypadł ostatecznie zamek wraz z dobrami w Kórniku! Miał on z żoną Celestyną sześcioro dzieci: Elżbietę (1826-1896) zamężną za Adama Konstantego ks. Czartoryskiego h. Pogoń Litewska; Jana Kantego (1829-1880), ożenionego z Izabelą Elżbietą Czartoryską; Jadwigę (1831-1922), zamężną za Władysława hr. Zamoyskiego h. Jelita (1803-1868); Marię Annę (1832-1911), zamężną za Zygmunta Antoniego hr. Grudzińskiego h. Grzymała; Cecylię (1836-1899) pannę oraz Annę Zofię (1846-1926), zamężną za Stanisława Wojciecha Antoniego hr. Potockiego h. Pilawa (Złota). Tytus jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych dziedziców Kórnika. To on w latach 1845-60 rozbudował tutejszą rezydencję (przy pomocy architekta Karla Friedricha Schinkla), unowocześnił gospodarstwo, a także utworzył słynne arboretum i bibliotekę kórnicką. Początkowo swe zbiory gromadził w Konarzewie, tak więc Lelewel pisze o książkach hrabiego, jako o "księgozbiorze konarzewskim". Swoją siedzibę, a przy okazji zbiory, Tytus przeniósł do Kurnika po swoim powrocie z Galicji, w roku 1839 i po zdjęciu z dóbr pruskiego zastawu. Wśród zebranych arcydzieł były dzieła Cycerona, literatura historyczna oraz naukowa. Tytus zmarł dnia 12 kwietnia 1861 r. w swoim pałacu w Poznaniu. Cztery dni później jego ciało spoczęło w kościele w Kórniku.
Spośród sześciorga potomków Tytusa, majątek odziedziczył Jan Kanty Działyński, działacz społeczny, powstaniec, prezes towarzystwa literacko-historycznego, etc... Dnia 21 lutego 1857 r. zaślubił on w Paryżu Izabellę Czartoryską, z którą nie mieli dzieci. Jan dokończył restaurację zamku, odnowił zbiory ojca, ułożył katalog biblioteczny zaś same zbiory znacznie powiększył. Po jego śmierci, dnia 30 marca 1880 r., na właściciela majątku wyznaczono siostrzeńca, syna Jadwigi i Władysława Zamoyskich - Władysława (1853-1924). Ten, podobnie jak jego możni protoplaści, również był znakomitym działaczem społecznym. Ufundował zakłady Kórnickie, a także był założycielem Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Krakowie. Niestety nie ożenił się i nie pozostawił potomstwa. Rozbudował za to zamek, przy pomocy architekta Kelera, a także ponownie go unowocześnił... Po jego śmierci rodzina utworzyła Fundację Zamoyskiego, która zarządzała 7188-hektarowym majątkiem do wybuchu 2. wojny światowej.
W 1930 r. miasto Kórnik liczyło 2224 mieszkańców, a cztery lata później w jego obręb administracyjny włączono także Bnin. Po tym, jak straciło znaczenie gospodarcze, na skutek "odsunięcia" od głównych szlaków handlowych pod koniec XIX w., nie stanowiło ośrodka przemysłowego, a jedynymi większymi zakładami przemysłowymi były tartak, młyn, fabryka win, wytwórnia wozów konnych (Antkowiaków i in.) oraz kilka wiatraków. Ponadto w miasteczku znajdowały się: gazownia miejska, rzeźnia, szpital S.S. Miłosierdzia, szkoła zawodowa, liczne sklepy, restauracje, warsztaty usługowe, etc... W latach 1939-45 miejscowość nosiła nazwę Burgstadt. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Zamek z czasem stał się własnością PAN w Poznaniu, która utworzyła tu muzeum.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty), Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Księga Adresowa Polski... Bydgoszcz, 1930;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek usytuowany na wysepce otoczonej szeroką fosą, wzniesiony w modnym wówczas romantycznym gotyku angielskim. Nosi pozory obronności -mury są zwieńczone krenelażem i ozdobione basztami, a przez fosę przerzucono most. W 1925 roku W. Zamoyskiego przekazał Kórnik wraz z pałacem i zbiorami narodowi polskiemu, tworząc fundację Zakłady Kórnickie. Zgodnie z jego wolą zamek przygotowano do roli muzealno-bibliotecznej. W salach zamkowych wystawiono wytwory rzemiosła artystycznego, zbiory etnograficzne i trofea myśliwskie. W gablotach eksponowane są narodowe pamiątki, stare srebra, porcelana, fajanse i zabytkowe tkaniny. Szafy gdańskie i bretońskie z XVII i XVIII w. A także zachowane liczne dzieła jubilerskie, wyroby sztuki złotniczej oraz cenna kolekcja broni. Także zbiory piśmiennictwa - jedna z najcenniejszych bibliotek w Polsce. Znajduje się tu m.in. rękopis \\\\\\\"Dziadów części III\\\\\\\", starodruki, inkunabuły.

Park

Wokół pałacu jeden z największych ogrodów dendrologicznych w Polsce - 49 ha. Założony w 1830 roku przez T. Działyńskiego. Magnolie, najstarszy cypryśnik błotny w Polsce z korzeniami nad powierzchnią. W XVIII w. wystawiono pawilon, w którym mieści się muzeum dendrologiczne z kolekcją szyszek.

Inne

Późnobarokowe oficyny z poł. XVIII w. oraz budynki folwarczne z 2. poł. XIX w. Znajduje się tu muzealna kolekcja powozów końskich.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011