Jeziory Wielkie

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z poł. XVII w.
Jeziory Wielkie to wieś leżąca 12 km na płd. zachód od Środy Wielkopolskiej, pomiędzy Zaniemyślem a Kórnikiem. Wieś leży nad jeziorem o nazwie Wielkie Jeziory, jednym z kilku tworzących rynnę o długości 23 kilometrów, rozciągającą się w kier. N-S. W późnym średniowieczu istniała tu jedna wieś Jeziory, która w 1. poł. XIV w. podzieliła się na J. Wielkie należące do Doliwów i J. Małe, należące do Wczelitów. Trudno powiedzieć o jakich "Porajach z Jankowa" mówią niektóre źródła internetowe, gdyż pobliskie Jankowo (k. Kostrzyna) w tym czasie należało już do kapituły poznańskiej i pozostawało w rękach kościoła co najmniej do XVII wieku.
W 1393 r. król Władysław Jagiełło nadał zamki w Zbąszyniu i Kiebłowie (ob. Kębłowo) wraz z przyległymi wsiami, synom Abrahama z Nowego Dworu: Niemierzy, Janowi "Głowaczowi" i Abrahamowi. Nadanie było wyrazem wdzięczności za pożyczkę udzieloną przez podkomisarza czerskiego Abrahama - królowi Ludwikowi oraz królowym Elżbiecie i Jadwidze. Ród wywodzący się od Abrahama nazywamy obecnie Nałęczami Nowodworskimi. Jego syn Niemierza był kasztelanem warszawskim i zakroczyńskim. Miał on również trzech synów: Tomisława (Tomka) z Kiebłowa i Jezior, Dobrogosta (w zapiskach wyst. w latach 1412-49) i Abrahama (w zap. 1420-51). Z racji zamieszkiwania w Kiebłowie (wówczas mieście) nazywali się oni Kiebłowskimi. Tomisław (Tomek) z żoną Beatą miał synów: Dobrogosta z Kiebłowa, Gościeszyna i Jezior - protoplastę Jezierskich; Abrahama oraz Niemierzę, także z Jezior. W 1420 r. Dobrogost (junior) występował w sądzie przeciwko stryjowi Dobrogostowi, powołując świadków dowodzących "że Beata żona Tomka miała siedzieć w Jeziorach do czasu aż dzieci dojdą do lat sprawnych (ażeby dziatki do lat dorosły dziecinnych), a stryj miał siedzieć w Kiebłowie; potem mieli podzielić K. między siebie" (Sł. Hist.-Geogr. PAN). Dwa lata później doszło do ugody, a (młodszy) Dobrogost miał ustąpić stryjowi połową Rakoniewic i poł. wójtostwa w K. Nieco inaczej stoi u Dworzaczka: to Abraham z K. miał "spuścić" 1/2 Rakoniewic i wójtostwa w K. Dobrogostowi. Tak czy owak dziedzicami J.W. zostali Dobrogost i Niemierza Jezierscy, jeszcze wielokrotnie toczący procesy ze swoim stryjem.
W latach 30. XV w. dziedzicami J.W. byli Piotr (Piotrek) i Paweł Jezierscy. W 1430 w sądzie w Pyzdrach, Piotr J. toczył spór z Hendrzychem z Krzyżanowa. Ten przedstawił dokument poświadczający, że Piotrek wwiązał go w dział Szymona i jego ż. Doroty w Starkowcu. Z kolei w 1437 r. Paweł z J.W. w sprawie przeciwko Stanisławowi Stachnikowi z Rogalina dowodził, że "nie ręczył za usunięcie płotu i 3 kopców przez Dobiesława Rogalińskiego zgodnie z wyrokiem rozjemców". Zaznaczmy tu, że w tym czasie żył jeszcze Niemierza i tegoż matka Beata. W 1439 r. kupili oni dziesięciny z J.W. od Mikołaja Sobockiego, plebana w Sobocie, za 10 grzywien "dobrych półgroszy". Niemierza miał chyba jakieś problemy z płatnościami, bo w 1444 r. pełnomocnik kustosza pozn. Mikołaja i kanonika Sędziwoja - Paweł Peszel - miał odzyskać pieniądze należne kościołowi w Sobocie.
W 2. poł. XV w. dziedzicami J.W., Obrzycka, Kalei i innych wsi, byli bracia Jezierscy: Abraham - pleban w Niezamyślu, Jan, Dobrogost, Sędziwój i Tomasz. W 1465 r. Abraham przekazał swoją część majątku pozostałym braciom. W 1473 r. dokonali oni podziału dóbr; J.W. oraz Obrzycko dostał Tomasz, który od tego czasu nazywał siebie zamiennie Obrzyckim. W tymże roku zapisywał on na O., K.W. i Obrowie po 300 grzywien posagu i wiana żonie Katarzynie. Dwa lata później sprzedał Obrzycko, Obrowo i in. Mikołajowi Tomickiemu, chorążemu poznańskiemu. W 1476 r. został pozwany przez pracownika sołtysa z Nieczajny - niejakiego Michała - "o dwa konie i źrebię o łącznej wartości 5 grzywien". W 1487 r. Tomasz kupił wyderkafem część wsi Malechowo (ob. Małachowo) od Mikołaja Kotwicza. Sześć lat później ponownie nabył tę część, ale już od Jana Kotwicza zw. Gołanickim (z Gołanic), sędziego wschowskiego. W 1498 r. dziedzic wyruszył na wyprawę wojenną mając u boku Jana Drogockiego z Dziećmierowa, zastępującego dziedziczkę Jadwigę Piotrowską. Wyprawa zorganizowana przez (wówczas młodego jeszcze) Jana Olbrachta nie powiodła się, gdyż Turkom pomogli Tatarzy zza Wołgi. Tak więc Tomasz Jezierski, chorąży poznański, do domu już nie wrócił; być może poległ w bitwie pod Zasławiem w 1491 r.
Na przełomie XV i XVI w. dziedzicem J.W. został Dobrogost z żoną Barbarą, posiadacze również Osieczny, części Gostynia i in. Mieli oni trzech synów: Jana, Stanisława i Dobrogosta. W 1515 r. w skład ich dóbr wchodziły także wsie Winna i Kaleje. Podczas podziału majątku, jedna trzecia tych dóbr przypadła Tomaszowi, Łukaszowi, Stanisławowi, Wojciechowi Międzychodzkim oraz paniom Barbarze i Małgorzacie M-im. W 1521 r. Jezierscy z J.W. posiadali także Jeziora Małe oraz Luczyny (?). Zapisali na tych dobrach 12 grzywien czynszu rocznie, wdowie po Tomaszu - Barbarze Jezierskiej. W 1522 r. Stanisław J. ożenił się z Zofią, wdową po Tomisławie Jarockim (z Jarocina). Dobrogost kilka lat później ożenił się z Barbarą z Osieczny. W 1528 r. był już burgrabią szamotulskim, a żonie zapisał w dożywocie wsie Wszebórz, Kołaczkowo, Łagiewniki oraz Jeziora, Kaleje, Zaniemyśl i Winną w pow. pyzdrskim. Panowie Jezierscy mieli też siostrę Dorotę, która wyszła za Macieja Dobczyńskiego z Panienki. W 1538 r. zmarł Dobrogost, a jego część przypadła Stanisławowi J-mu. Kolejnym dziedzicem został syn któregoś z braci (nie wiemy którego) - Łukasz, który na swojej części zapisywał w 1547 r. po 1200 złp. posagu i wiana żonie Konstancji Pogorzelskiej. Po Łukaszu część tę odziedziczyła Małgorzata Słupska, żona Jarosza Bielawskiego. W 1575 r. sprzedała ją Barbarze Przyborowskiej, wdowie po Macieju Międzychodzkim. Kolejną część w tym samym roku dostała jej siostra - Anna Słupska, a jeszcze inna była w rękach Jerzego Turewskiego, który sprzedał ją Wacławowi Słupskiemu. Wygląda na to, że sprawcą tego nadmiernego rozdrobnienia dóbr był Łukasz Jezierski, który podzieloną wieś sprzedał także Bardskim, Florianowi Komornickiemu, Wojciechowi Zorzewskiemu a także Katarzynie Włościejewskiej, żonie Stanisława z Sepna. W 1576 r. dwie z tychże części nabyli bracia Janusz i Prokop Wrzesińscy, kolejne cztery w 1577 - Barbara Przyborowska, zaś jeszcze kolejną w 1579 r. ksiądz Jerzy Zadorski. Jan Słupski swoją część dał bratu Wacławowi.
Barbara P., wdowa po Młodziejewskim, siedziała w Jeziorach wraz z synami: Wojciechem, Stanisławem i Łukaszem. W 1580 r. wydzierżawili oni swą część Katarzynie Modrzewskiej, wdowie po Tomaszu Międzychodzkim. Na części Wrzesińskich siedziała Zofia Chojeńska, wdowa po Prokopie Wrzesińskim. Z kolei ksiądz Zadorski swoją cz. sprzedał Andrzejowi Borkowskiemu. Wacław Słupski swoją część puścił w posesję Baltazarowi Bronikowskiemu. Po Borkowskim odziedziczył Jan Roszkowski, kasztelan przemęcki, który w 1587 r. dał ją synom Janowi i Andrzejowi. Jan po podziale majątku otrzymał m. in. Jeziora Małe i Niezamyśl. O J.W. zapiski dot. Roszkowskiego nic nie mówią. Wacław Słupski zmarł w 1598 r.; miał synów: Marcina, Wacława, Hieronima, Krzysztofa i Wojciecha. Ci odkupili część od córki Zofii Bardzkiej - Zofii Kołuckiej, 2-o voto Skrzetuskiej. W latach 1603-11 różne części, głównie od Słupskich, kupił Krzysztof Mycielski h. Dołęga. Sprzedał je w 1512 r. Maciejowi Jaskulskiemu. Dwa lata później Jaskulski odkupił część od ostatniego z żyjących braci Słupskich - Wojciecha. Był płatnikiem "podymnego" w 1629 r. Od 16 dymów płacono wówczas 8 złp. W tym czasie zanikły już wzmianki o pozostałych współdziedzicach, tak więc najwyraźniej Jaskulski został właścicielem całej wsi J.W. Dziedzic był podsędkiem, a pod koniec życia sędzią ziemskim w Kaliszu. Na pocz. lat 40. XVII w. sprzedał Jeziora Wielkie - Albrechtowi Brudzińskiemu, cześnikowi poznańskiemu. W 1644 r. Brudziński sprzedał majętność Krzysztofowi na Tucznie Tuczyńskiemu, kasztelanowi poznańskiemu, za kwotę 67 tys. złp. Pięć lat później Tuczyński kupił również Jeziora Małe od Grzymułtowskiego, za 80 tys. złp. a w J. Wielkich wybudował barokowy dwór. Później dobra Jeziora, Jaszkowo, Winną i cz. Niezamyśla odziedziczył Andrzej Tuczyński, a następnie tegoż synowie: Stanisław i ks. Jan, kanclerz poznański. Po śmierci brata Stanisław sprzedał majątek (w 1664) swej matce Mariannie Leszczyńskiej, jednak z czasem ponownie stał się jego posiadaczem. W 1676 r. sprzedał w. wym. wsie Bartłomiejowi Swinarskiemu h. Poraj. Zaledwie trzy lata później Swinarski sprzedał dobra Hieronimowi Ponińskiemu h. Łodzia, cześnikowi wschowskiemu, synowi Aleksandra. Pod koniec XVII w. Poniński otrzymał kasztelanię gnieźnieńską, jego żoną była Teresa Chociszewska. Mieli synów: Adama, starostę babimojskiego, Władysława, podkoniuszego koronnego; Karola, kanonika poznańskiego, prepozyta, etc... oraz Franciszka, profesora teologii. W 1702 r. bracia przeprowadzili podział majątku, sprzedając klucz dóbr jezierskich najstarszemu z nich - Adamowi. W 1716 r. A. Poniński był komisarzem z woj. kaliskiego "do traktatu między królem i skonfeder. RP.". Jego żoną była wdowa po Rafale Tworzyjańskim - Ludwika Mielżyńska h. Nowina. Około 1720 r. dziedzic wybudował w J.W. kaplicę, a ok. 1730 r. rozpoczęło się tu spisywanie ksiąg parafialnych. W 1742 r. odnotowano chrzest Jana Ludwika Franciszka Onufrego - syna Macieja Ponińskiego (syna Adama) i Franciszki Szołdrskiej, ówczesnych dziedziców Jezior W.
Maciej Poniński w 1745 był już stolnikiem wschowskim; miał brata Franciszka, który obrał drogę duchowną i został arcyopatem w Trzemesznie. W tymże roku zmarła młoda (33 l.) zona dziedzica i pochowana została u Jezuitów w Poznaniu. Rok później Maciej Poniński ożenił się z Apolinarą Jaraczewską h. Zaremba, a w 1747 r. urodziła się ich córka Eleonora Maria Xawera Barbara Monika. W 2. poł. XVIII w. zmieniono oficjalną nazwę Niezamyśla na Zaniemyśl, od której to nazwy zaczęto nazywać także cały klucz dóbr - zaniemyskim. Dobra w J.W. znajdowały się pod zarządem posesorów, m. innymi Ignacego i Konstancji Łaszczyńskich. Właścicielem po Macieju Ponińskim (z matki Jaraczewskiej) został syn Kalikst. W 1773 r. wydzierżawił on dobra Kazimierzowi Jaraczewskiemu. W 1782 r. wraz z bratem Adamem dokonali podziału majątku. Klucz zaniemyski pozostał przy Kalikście, zaś Adam dostał klucz wrzesiński. W listopadzie t.r. Kalikst sprzedał cały klucz wraz z J.W. - Tadeuszowi Jaraczewskiemu h. Zaremba, za kwotę 700 tys. złp. Siostry panów Ponińskich: Eleonora, Ludwika (żona Bierzyńskiego) i Apolonia, dostały swe udziały w gotówce.
Pod koniec XVIII w. dziedzicem obu Jezior był Józef Jaraczewski, starościc solecki, ożeniony z Eleonorą Bierzglińską. W latach 20. i 30. XIX w. w majątku pracowali Bonawentura Berwiński z żoną Marianną Bukowiecką. On był komisarzem dóbr. Miejscem ich zamieszkania była Polwica, tam też rodziło się kilkoro ich dzieci. W latach 40. klucz zaniemyski przeszedł w ręce Skórzewskich h. Drogosław. Oficjalną właścicielką w 1849 r. była Ofelia Skórzewska, która 23 października tegoż roku wyszła za Józefa hr. Potulickiego h. Grzymała (z Baszkowa). Dnia 18 grudnia 1856 r. urodził się ich syn Antoni Gabriel (chrzest 19 st. 1857). Kolejni synowie: Mieczysław Józef Marian, ur. 27 sierpnia 1858 r. (chrzest 27 listop.) i Karol Wincenty, ur. 22 paźdź. 1861 (chrzest 15 listop.). Rok później zmarł Stanisław Skórzewski (dziedzic także Pruchnowa, syn Emilii z Grabowskich) z Małych Jezior, pochowany został w Zaniemyślu. W 1865 r. Zofia Sk. z Małych Jezior wyszła za Zygmunta Niegolewskiego h. Grzymała. Rok później Potulickim z J.W. urodziła się córka Jadwiga Marianna Emilia Teresa (ur. 7., chrzest 13 października 1866). Do chrztu dziecko niosła babka Emilia i brat Zygmunt Potulicki. Dziedzic J.W. - hrabia Józef Potulicki, zmarł 14 marca 1870 r. mając 42 lata. Pozostawił sześcioro dzieci: Zygmunta (18 l.), Stanisława (14 l.), Antoniego (12 l.), Mieczysława (11 l.), Karola (8 l.) oraz Jadwigę (3 l.). Kilka lat po śmierci Józefa rodzina postanowiła sprzedać majątek, zaś nabywcą został w 1877 r. Zygmunt Grudziński h. Grzymała z Drzązgowa. Trzy lata później obie wsie Jeziory nabył Zygmunt Czarnecki h. Prus (III) z Borku k. Osieczny, za kwotę 1 miliona i 350 tys. marek. Licytacja została zapewne przełożona, bo jako oficjalny właściciel Jezior, Czarnecki odnotowany został dopiero w 1883 r. Dziedzic ożeniony był ze Stanisławą Lipską h. Grabie. W 1884 r. w Małych J. urodził się ich syn Józef Antoni Marian Wojciech, a rok później córka Antonina Maria Ludwika Stanisława. Tu dodajmy jeszcze, że Zofia ze Skórzewskich Niegolewska, córka Emilii Grabowskiej i Heliodora Skórzewskiego, zmarła dn. 10 stycznia 1909 r.
W 1885 r. Jeziory Wielkie dzieliły się na część wiejską oraz dominium. We wsi znajdowało się 27 domów z 232 m-cami wyznania katolickiego; 58 analfabetów. Na terenie domeny wraz z folwarkiem Zofiówka znajdowało się 16 domów z 233 m-cami, w tym 9 ewangelików; 54 analfabetów. Dobra obejmowały obszar 3744 mórg.
Około 1887 r. Czarnecki sprzedał majątek Hermanowi Kennemannowi z Klęki, o którym szerzej piszemy na stronie obiektu Klęka w naszym katalogu. W opisie tym omawiamy także szczegółowo historię rodziny von Jouanne. Link: http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/5859/Kleka/ (Link można wyciąć i wkleić do paska przeglądarki albo uruchomić jako odnośnik za pomocą prawego przycisku myszy).
Córka Hermanna, Jadwiga Kennemann poślubiła zniemczonego Francuza, Maksymiliana von Jouanne. Oficjalną właścicielką J.W. stała się w 1887 roku. Majątek znajdował się w rękach tej rodziny do stycznia 1945 r.
W 1913 r. dobra J.W. należały do Hedwig (Jadwigi) Jouanne, a zarządcą był Johann Meyer (Bevollmächtigt. in Seeburg). Dobra Jeziory Wielkie (Ellernsee) wchodziły w skład majętności Wetterau (Jaszkowo, 3 km na SW od Koszut), wraz z Seeburg (Jez. Małe / Łękno) i Annehof (Annopole). Z kolei w ich skład wchodziły: Deutsch Kempe (Niemiecka Kępa), Tanneck, Grenzhof, Gross Kempe (Wielka Kępa), Zaniemyśl, Moldau (Majdany?) oraz Polwica, która stanowiła samodzielny folwark. Dobra (nie licząc Polwicy z 437 ha) obejmowały 1750 ha, w tym 707 ha ziemi uprawnej, 84 ha łąk, 136 ha pastwisk, 597 ha lasów, 99 ha nieużytków i 127 ha wody. W gospodarstwie hodowano 95 koni, 313 szt. bydła plus 80 cielaków, 400 owiec oraz 288 szt. trzody chlewnej. Majątek posiadał własną gorzelnię, cegielnię, młyn oraz mleczarnię parową. Pomimo, że siedzibą Jadwigi Jouanne było Łekno, jej główną majętność co do zasady stanowiły Jeziory Wielkie z folwarkiem Zofiówka. W 1926 r. było tu ogółem 956 ha obszaru, w tym 434 ha ziemi uprawnej, 17 ha łąk i pastwisk, 260 ha lasów i 245 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 2040 talarów. W skład majętności wchodziły:
- Jaszkowo z folwarkiem Lorenka - 2141 tal. cz. dochodu, 605,08 ha, w tym 547,51 ha roli, 40,35 łąk i pastwisk, 3,95 ha lasu, 12,26 ha nieużytków i 1,01 ha wody
- Łękno z folwarkami Polesie, Kępa, Konstantynowo i Józefowo - 3448 tal. cz. dochodu, 2337 ha ogółem, w tym 937 ha ziemi uprawnej, 276 ha łąk i pastwisk, 807 ha lasów, 111 ha nieużytków i 206 ha wody. Ponadto była tu gorzelnia, mleczarnia, suszarnia płatków ziemniaczanych, cegielnia, reprodukcja nasion buraczanych, zarodowa hodowla bydła cz.-białego rasy nizinnej i konia szlach. półkrwi
- Potachy - 896 tal. cz. doch., 376 ha, w tym 173 ha roli, 102 ha łąk i pastwisk, 99 ha lasów oraz 2 ha nieużytków.
W 1930 r. wieś liczyła 308 mieszkańców; wymieniono tu także akuszerkę Waszkowiak i zakład wyrobów tytoniowych A. Maćkowiaka. W 1933 r. oficjalną właścicielką dóbr została Elżbieta von Jouanne, która mieszkała tu do stycznia 1945 r. W latach 1943-45 część wiejską J.W. przemianowano na Großseehofen, a J.M. na Kleinseehofen. Po wojnie dawne dobra przejął Skarb Państwa Polskiego (oficjalnie w 1946 r.), a pozostałości folwarku weszły w skład PGR Łękno. Park oddzielono od reszty i został on przejęty przez Nadleśnictwo Kórnik, a w 1972 r. wrócił pod zarząd PGR. W krótkim okresie (1984-87) w obiekcie znajdował się Ośrodek Wczasowy PGR. Po przemianach 1989/90, rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego ustawowo zlikwidował PGR-y, zaś gospodarstwa przejmowała AWRSP. W 2001 r. park wraz z dworem sprzedano w ręce prywatne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Strona internetowa dworu: http://jeziorywielkie.pl/opis/
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811879 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3868_(2133)_Santomischel_1911_APP_Sygn._M.top.25-91-1.jpg
6610 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3868_Santomischel_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!
.

Opis

Dwór wznosi się w płn. zach. części parku, pośrodku dz. ewid. nr 178/17 i fasadą skierowany jest na płd. z niewielkim odchyleniem wschodnim. Jest to budynek wzniesiony na planie prostokąta, parterowy, podpiwniczony, nakryty wysokim, czterospadowym dachem łamanym krytym dachówką, mieszczącym mieszkalne poddasze. Pośrodku fasady znaczny ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, z trzema arkadami w kondygnacji parteru. Wystawka od strony elewacji ogrodowej nakryta dachem dwuspadowym. Układ wnętrz jednotraktowy z sienią na osi i dwiema izbami po bokach. Sklepienia kolebkowe i beczkowe z lunetami, również na poddaszu.

Park

Park krajobrazowy z k. XVIII w. o pow. 6,95 ha. Dawna część ozdobna zachowana w granicach sprzed 1945 r. Spore zmiany zaszły na pozostałym obszarze parku, gdzie niegdyś znajdowały się sady owocowe. Łącznie park na pocz. XX w. obejmował ok. 10 ha. Wśród starodrzewu zachowane stare dęby, w tym o obwodach w pierśnicy 600 i 400 cm, ponadto sosna czarna o obw. 360 cm. Zachowała się także wjazdowa aleja grabowa. Teren położony w płd. zach. narożniku parkiem nie był; znajdowała się tam polana, a obecnie rośnie zwarty jednolity drzewostan (las, zagajnik, szkółka?).

Inne

Budynek w stylu dworkowym z 1978 r., zaprojektowany przez Andrzeja Grzybowskiego dla lekarza weterynarii Edwarda Sumińskiego. Dom parterowy, nakryty wysokim dachem łamanym, wejście poprzedzone gankiem kolumnowym, nad którym znajduje się trzyosiowa wystawka zwieńczona trójkątnym szczytem. Obecnie "Oficyna" - obiekt turystyczny, do wynajęcia (w całości).
Dwór "Myśliwski” z 2. poł. XVII w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011