Grabonóg

Stan obecny

Muzeum Etnograficzne im. Edmunda Bojanowskiego.

Historia

Dwór z przeł. XVIII / XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1275 r., kiedy to w Grabonogu istniał średniowieczny gród. Wieś jest znacznie starsza, gdyż znaleziono tu liczne relikty, w tym osady wczesnośredniowiecznej. W XIII w. we wsi bywali książęta wielkopolscy Przemysław I i II, zaś przyszły król wystawił nawet w Grabonogu dwa dokumenty, z 1275 i 1282 r. W XIV w. wieś należała do właścicieli Podrzecza: Dersława, Mikołaja i Jana. Niestety nie wiadomo, w jakiej postaci funkcjonowała wówczas nazwa Grabonóg. W Regestach grodzkich i ziemskich znajdujemy ją dopiero w poł. XVI w. jako Grabonok albo Grabonog. Pod koniec XV w. wieś znalazła się w rękach Górskich, w których pozostawała do ok. 1559 r. Następnie jej posiadaczem został Wojciech Puniński, który w 1559 r. zapisywał na G. i Podrzeczu 1000 złp. swojej żonie Katarzynie Siedlemińskiej. Punińscy dostali te dobra dożywotnio od Andrzeja Górskiego, starosty wałeckiego. Pod koniec XVI w. dzielono spadek po Stanisławie Górce. Były to ogromne dobra w kilku powiatach, w tym wieś Grabonóg, wówczas jeszcze w posesji w.w. Katarzyny z Brzozogaju, wdowie po Czackim. Wśród spadkobierców znajdowali się siostrzeńcy zacnego wojewody: Piotr, Stanisław i Jan Czarnkowscy z Czarnkowa. Kolejnym dziedzicem nie został jednak żaden z nich, lecz Andrzej Czarnkowski (1560-1618), syn Wojciecha i Barbary Górki. W 1611 r. dał on Grabonóg żonie Zofii Potulickiej (drugiej – przyp.; pierwszą była Marianna Latalska). Czarnkowski uwzględnił fakt, że wieś ta zapisana była wcześniej Katarzynie Czackiej 1-o v. Punińskiej. Prawdopodobnie dano jej w zamian jakąś gotówkę. Podobnie załatwiono sprawę z potomkami i spadkobiercami Wojciecha Punińskiego. Kolejnym właścicielem Grabonoga i części Podrzecza był Łukasz Mielżyński, który w 1629 r. sprzedał te dobra Barbarze Rozdrażewskiej, wdowie po Janie Sztemberg-Kostce h. Dąbrowa. Barbara miała z Janem czworo dzieci: Zofię (1614-1659), Franciszka (1620-1681), Aleksandra (1622-1651) i Annę. Kolejnym dziedzicem został jednak Jan Nieświastowski h. Nałęcz (1570-1640), ożeniony z Zofią Ubysz. Mieli oni czworo dzieci: Annę, Jana, Wojciecha i Jerzego. W 1663 r. Wojciech i Jerzy sprzedali G. i części w Podrzeczu Stanisławowi Grabowieckiemu, synowi Wojciecha. Ten ożeniony był z Barbarą Łukomską, której na swych dobrach zapisał oprawę i dożywocie. Stanisław i Barbara mieli syna Wojciecha, który w 1679 r. sprzedał dobra wraz z częściami Mszczyna, Zygmuntowi Dąmbskiemu - kasztelanowi inowrocławskiemu, za 32 tys. złp. Dąmbski po objęciu funkcji wojewody brzesko-kujawskiego stał się posiadaczem ogromnych dóbr w Wielkopolsce. W 1710 r. sprzedał Grabonóg i części Podrzecza Janowi Kośmider-Gruszczyńskiemu, burgrabiemu sądu ziemskiego z Poznania. Tenże Kośmider miał synów: Jana i Stanisława, który w 1718 r. w Rogowie zaślubił Mariannę Ewę Schlichting z Przetoczny h. własnego. Gruszczyńscy byli wyznania luterańskiego, czyli tzw. „wiary niemieckiej”. W 1727 r. córka Jana a siostra Jana i Bogusława – Marianna Gruszczyńska wyszła za posesora Grabonoga – wdowca Stanisława Mojaczewskiego h. Poraj. Ten pochodził z Bużenina, a dzięki ożenkowi z posesora stał się dziedzicem Grabonoga. Jego wcześniejszą żoną była Elżbieta Barbara Lossow h. własnego / Ryś odmiana, z której pochodzili synowie: Karol Bogusław, Jan Stanisław i Andrzej Zygmunt. Z Marianną prawdopodobnie nie miał dzieci, tak więc kolejnym dziedzicem został najpierw Andrzej, a następnie w drodze zamiany – Karol Bogusław. Najstarszy syn Stanisława M. ożenił się z Anną Jadwigą Mielęcką, z którą miał sześcioro dzieci. Obrał karierę wojskową, gdzie dosłużył się stopnia podpułkownika wojsk koronnych. W 1759 r. sprzedał G. Krzysztofowi Hinczy-Rogowskiemu, wyłączając z kontraktu najlepszych swoich poddanych, których oddał bratu Andrzejowi. W zamian za Grabonóg, Karol dostał od Rogowskiego Gościejewice. Rok później przeciwko tej zamianie protestował Krzysztof Rogowski, syn Tomasza, pasierb nowego dziedzica Grabonoga. Skutkiem tego była komplanacja, której dokonano w 1761 r. Ustalono, że Mojaczewski dopłaci Rogowskiemu dodatkowe 26 tys. złp. Mniej więcej w tym okresie Rogowski zaślubił Teofilę Korytowską h. Mora (nie tę z Grochowisk), z którą miał ośmioro dzieci: Jana Chrzciciela, Józefa Bonawenturę, Piotra Kaliksta, Franciszka, Michała, Faustynę, Tomasza i Teklę. Do 1781 r. ciągnęly się sprawy dot. długów po Mojaczewskim. Po ich zakończeniu Rogowski sprzedał Grabonóg, części Podrzecza i folwark Tanecznica - Karolowi Chłapowskiemu h. Dryja (1733-1783), podkomorzemu królewskiemu. Tym sposobem Chłapowski stał się dziedzicem Gościejewa, Puszczykowa, Czerwonej Wsi, Goździkowa i Grabonoga z przyległościami. Ożeniony był on z Krystyną Zbijewską h. Rola, z którą miał sześcioro dzieci. Z tychże dzieci, dziedzicami dóbr po ojcu zostali: Michał (1765-1921), Ludwik (1768-1831) i Maciej (1771-1834). Po śmierci ojca znajdowali się oni pod opieką Wiktora Wierusz-Kowalskiego. W 1790 r. w Kościanie spisano akt dotyczący spadku. Do podziału były następujące dobra: „Czerwona Wieś czyli Czerwony Kościół z folwarkiem Kocywie i Kąty Grabonóg z częścią Podrzecza z Ossowcem i folwarkiem Tanecznica, Goździchowo i Puszczykowo z Olędrami i przyległościami oraz wieś Gościejewo...”. Grabonóg przypadł Ludwikowi, który niedługo później sprzedał dobra Wilkońskim h. Odrowąż. Pierwszy dziedzic Grabonoga o nazwisku Wilkoński zmarł podczas wizyty u doktora, gdzie zgłosił się z powodu puchliny, 25 lipca 1795 r. Nie znamy jego imienia, jednak z pewnością nie był to ojciec kolejnego dziedzica - Wincentego Wilkońskiego – Franciszek, który zmarł w 1765 r. Tenże Wincenty w 1800 r. zaślubił Teresę Umińską h. Cholewa (1770-1836), z którą miał syna Teofila, ożenionego z Kordulą Skarżyńską h. Bończa, córką Antoniego i Rozalii Nieżychowskiej. Zapewne to on był inicjatorem budowy pierwotnego dworu w Grabonogu, na przełomie XVIII i XIX w. Zmarł przed 1810 r., zaś wdowa wyszła za Walentego Bojanowskiego z Bojanowa h. Junosza, z którym miała syna Edmunda Wojciecha Stanisława (20.XI.1814-1871). Edmund był dzieckiem chorowitym, jednak pilnie się uczył i po osiągnięciu pełnoletności został działaczem społecznym. Chciał zostać księdzem, ale nie pozwalał mu na to stan jego zdrowia. Utworzył Zgromadzenie Sióstr Służebniczek N.M.P. a później, w 1850 r. tzw. „ochronkę” w Podrzeczu. W Grabonogu założył aptekę, bibliotekę oraz Dom Miłosierdzia. Za swoje zasługi dla Kościoła został w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II ogłoszony błogosławionym.
W Grabonogu za czasów Wilkońskich dokonano uwłaszczenia chłopów, którzy w zamian za ziemię, od ok. 1834 r. musieli opłacać dziedzicowi czynsz. Od 1838 r. właścicielem G. był już Teofil Wilkoński. Miał on z Kordulą sześcioro dzieci: Teofila, Bolesława (1828-1854), Wincentego, Jerzego Antoniego Stefana (ur. 1839), Stefana Teofila (1841-1868) i Kazimierza Łukasza (1843-1915). Spośród tychże 29-letni Bolesław zmarł na suchoty w 1854 r., zaś jego 27-letni brat Jerzy w 1866 r. Pochowany został w Strzelcach Wielkich. Z kolei brat Stefan zmarł w Marburgu. Pochowany został obok braci w S. Wielkich. W 1868 r. sąd w Rawiczu wystawił dobra Grabonóg z folwarkami Ossowiec i Tanecznica na sprzedaż konieczną. Wartość majątku oszacowano na 62.532 talary. Nabywcą został Apolinary Konstanty Zygmunt Lossow z Lossowa h. własnego / Ryś odmiana (1811-1876), ożeniony z Seweryną Twardowską h. Ogończyk, którzy w pobliżu starego dworu wybudowali nowszą siedzibę. Stary budynek stał się dworską oficyną. Apolinary i Seweryna mieli pięcioro dzieci, w tym syna Aleksandra (1848 Gryżyna – 1911 Kościan), ożenionego z Joanną Lossow (1850-1926) i najmłodszego Dobrogosta (1849-1880), który dostał Grabonóg w 1874 r. Rok później byli dziedzice – Wilkońscy - obchodzili swoje złote wesele, już na nowych włościach, t.j. w Krajewicach. Po śmierci brata w 1880 r. dobra w Grabonogu przejął w. wspomniany Aleksander.
W 1885 r. na Grabonóg składała się wieś będąca siedzibą gminy oraz dominium o areale 1324 mórg. W skład gminy wchodziła osada Tanecznica, z którą G. liczył 22 domy i 169 m-ców. Do domeny, oprócz folwarku w Grabonogu zaliczały się folwarki Tanecznica i Ossowiec. Miała ona łącznie 11 domów i 156 m-ców, w tym 138 katolików. Aleksander i Joanna mieli pięcioro dzieci: Dobrogosta Ksawerego (1872-1949), Sewerynę Julię (1873-1951), Stanisławę Ewę (1873-1910), Józefa (1874-1950) i Zofię Teresę (1875-1964). Spośród nich dziedzicem został najstarszy Dobrogost, ożeniony z Marią Felicją Sczaniecką h. Ossoria (1877-1959), córką Michała Leona i Bogusławy Kruszyńskiej h. Prawdzic. Mieli oni córkę Ewelinę Zofię (1899-1980) i syna Adama (1906-1971). Dobrogost był właścicielem Grabonoga od swojego ślubu w 1898 r. do wybuchu 2. wojny światowej. W 1926 r. majątek w G. liczył 307 ha, na co składało się 255 ha ziem uprawnych, 32 ha łąk i pastwisk, 10 ha lasu i 10 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do naliczenia podatku wynosił 1296 talarów. W 1930 r. Grabonóg stanowił wieś oraz majątek w pow. gostyńskim. Wieś liczyła 364 m-ców. W latach 1939-45 nosiła ona nazwę Lindenhoh. Po wojnie dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Mapster:
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór drewniany o konstrukcji szkieletowej, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na północ, parterowy, nakryty dachem czterospadowym krytym gontem. W fasadzie dominuje piętrowy ryzalit zwieńczony trójkątnie, zdobiony pilastrami w doryckim porządku.
Nowszy dwór z 2. poł. XIX w. jest klasycystyczny, piętrowy, nakryty dachem naczółkowym, z ryzalitem na osi zwieńczonym stopniowanym szczytem. Na parterze filarowy ganek, zaś nad nim balkon poszerzony w kier. południowym.

Park

Park krajobrazowy z XIX w., o powierzchni 2,546 ha, z bogatym drzewostanem i 3. stawami. Park znajduje się w granicach dz. ewid. nr ...167/13 o pow. 4,0398 ha, na której zajmuje ok. 3/5 jej powierzchni. Niegdyś park był większy i rozciągał się na dz. ewid. nr ...167/6 w części płd. W okresie międzywojennym doszły do tego sady we wschodniej części założenia, łącznie z którymi park mógł mieć prawie 5 ha obszaru. (Geoportal, 5.01.2018 r.).

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011