Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Zbęchy

Zbenchy

Województwo:wielkopolskie
Powiat:kościański
Gmina:Krzywiń
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Dwór nie istnieje.
Stan własności terenu - prawdopodobnie prywatny

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Zbęchy to wieś leżąca nad jeziorem o tej samej nazwie, w odległości 9,5 km na płn. wschód od Krzywinia. Jej dawne nazwy to Sbąchy, Zbanchy, Szbachi, Szbąchy, etc. Istnieją także Zbęchy II, ale ta część wsi leżąca nieco na południe powstała zapewne po 2. wojnie św. Z. istniały już pod koniec średniowiecza, a pierwszą wzmiankę znajdujemy w 1356 r., kiedy to opat lubiński nadaje w przywileju sołeckim jaz zwany "Samica" (na strudze o tej nazwie) z dwoma brzegami koło bagna zwanego Czechel - sołtysowi wsi Zbęchy. Obecnie nie sposób zidentyfikować tej strugi, ani wspomnianego bagna. W przywileju opat zastrzega sobie prawo do folwarku i do łąki zwanej Warla. Połowę tej łąki opaci w 1413 r. włączyli do sołectwa w Jerce, natomiast drugą we wsi Z. pozostawili dla siebie. Do tej łąki biegła w Jerce droga, zwana "Zbąską Drogą".
Pomiędzy Lubiniem a wsią Zbęchy już w 1357 r. wzmiankowany był most kamienny (grobla?) zwany Sep. W nadaniu łąki (innej niż w. wsp. Warla) sołtysowi przez opata Andrzeja (z 1356 r.) mowa o tym moście (pons lapideus) i błocie ciągnącym się do miejsca zwanego Slub, sięgającego aż do ścieżki biegnącej przez błota do Mościszek (Sł. Hist.-Geogr. PAN). Wzmianka z kolejnego roku również mówi o nadaniu tej łąki przez opata Jana, jednak jest w niej nieco inny opis: "łąkę, która leży przy moście kamiennym Sep, przy ścieżkach (ante semitas) w kierunku wsi Łagowo". I ostatecznie: "w 1446 r. opat lubiński Stefan nadał sołtysowi w Zbęchach łąkę zwaną Warla za inną łąkę leżącą koło mostu kamiennego Sep. W 1456 r. wzmiankowana jest droga z Z. do Krzywinia, oddzielająca role mieszczan w Krzywiniu od dziedziny Marzyszewo, na której znajdowały się kamienie graniczne oznaczone krzyżami. Osada M. który istniała już w 1287 r. zanikła i są to obecnie tereny miasta Krzywinia.
Wieś Zbęchy była lokowana przez opatów na prawie niemieckim jako jedna z ostatnich wsi klasztornych, a miało to miejsce w 1446 r. W tamtych czasach zbieraniem danin po wsiach zajmowali się sołtysi. Oprócz gotówki były to daniny głównie w postaci zboża. Tam gdzie były największe opłaty, m. innymi w Zbęchach, danin w ziarnie praktycznie nie było. Pod koniec XV w. w Śremie mieszkał mieszczanin o nazwisku Mikołaj Zbęski, który miał ziemię w mieście lub na jego przedmieściu. Mieszkali tu także mielcarz Andrzej oraz rzeźnik Wojciech - stryjowie Małgorzaty - córki Stanisława, sołtysa ze Zbęchów.
W Lubiniu wznosił się kościół parafialny p.w. Świętego Leonarda, który znajdował się pod patronatem opatów. Do parafii należały też oczywiście Zbęchy, z których pleban pobierał tzw. meszne i stołowe. W 1517 r. opat lubiński Błażej wydzierżawił plebanowi w Dolsku - Janowi Siekierzeckiemu oraz klucznikowi z Lubinia - Błażejowi, prawo do połowu ryb 2 razy niewodem (raz na czółnach, a raz pod lodem) na jeziorach w Zbęchach, Dalewie i Bieżynie, za kwotę 28 grzywien, w okresie od 15.10.1517 r. do Wielkanocy 1518 r. Na pozostałych jeziorach mogli łowić kiedy chcą. Warunkiem było, że dzierżawcy mieli dostarczać ryby dla zakonników w okresie Adwentu i Wielkiego Postu.
W 1. poł. XVI w. znany był sołtys ze Zbęchów - Stanisław - który miał braci: Wojciecha, sołtysa w Bieżynie i Błażeja z Dalewa. W 1583 r. miała miejsce sprawa Błażeja Trestkowica, mieszczanina w Poniecu, przeciwko opatowi w Lubiniu. Chodziło o to, aby opat wymierzył karę sołtysowi we wsi klasztornej Zbęchy - Andrzejowi Krzczonowi - który przetrzymywał jego dwa konie i źrebaka. Innym razem Błażej twierdził, ze to pracowity Wojciech, karczmarz w Zbęchach, przetrzymywał na jego szkodę klacz ze źrebięciem.
W 1580 r. było w Z. 8 łanów osiadłych, a sołtys miał 3 łany. Kolejna wzmianka pochodzi z 1631 r. gdy we wsi tej mieszkał Jan Skrobiszewski. Niósł on do chrztu Stanisława - syna sługi dworskiego z Dalewa - Wojciecha Pętkowskiego. W 1640 r. wydzierżawił wraz z żoną Barbarą sołectwo w Zbęchach - Janowi Gałęskiemu i tegoż żonie Małgorzacie Siedleckiej. Cztery lata później wymieniona jest Anna Gałęska, uczestnicząca przy chrzcie Pawła Makowskiego, ekonoma opata lubińskiego i w 1655 r. Małgorzata Gałęska, która wraz z niejakim Szymańskim nieśli do chrztu w Dalewie Stanisława, syna Krzysztofa i Jadwigi Kozłowskich. W 1662 r. Marianna Pisarzowna z Z. wyszła w Lubiniu za Krzysztofa Jarczewskiego. Byli to zapewne zwykli ludzie - pracownicy folwarku, dzierżawcy lub poddzierżawcy.
W dobrach klasztornych wieś Z. znajdowała się co najmniej do 1793 r. Po III rozbiorze Polski przeszła zapewne w ręce niemieckie. W poł. XIX w. dziedzicem był Artur Sulerzyński, ale z kolei niem. księga adresowa z 1872 r. podaje dwóch właścicieli: 1) Stoepel z 1305 mórg, w tym 696 m. roli i 774 tal. czystego doch. gruntowego i 2) Schröter z 437 mórg, w tym 341 m. roli i 479 tal. cz. doch. gruntowego. W 1888 r. Zbęchy dzieliły się na wieś gospodarczą z 564 ha, w której było 89 dymów i 574 m-ców, w tym 3 protestantów oraz dobra obejmujące 333 ha, z 13 dymami i 44 m-cami, w tym 3 protestantów. Do podatku gruntowego oszacowano czysty dochód na 2323 marek. We wsi znajdowała się szkoła katolicka, natomiast ewangelicy mieli swoją szkołę w Lubiniu.
W 1913 r. właścicielem zespołu dworskiego w Z. był Andrzej Sobczyński. Na 333 ha ogólnego obszaru składało się 280 ha ziemi uprawnej, 38 ha łąk, 14 ha pastwisk i 1 ha nieużytków. czysty dochód gruntowy wynosił 1479 marek. W gospodarstwie hodowano 22 konie, 76 szt. bydła i 26 cielaków oraz 31 świń. W 1926 r. majątek obejmował 337 ha, w tym 175 ha ziemi uprawnej, 22,2 ha łąk i pastwisk, 6,7 ha nieużytków i 133,1 ha wody. Czysty dochód z ziemi wykazywany do naliczenia podatku gruntowego wynosił 493 talary, czyli był identyczny jak w 1913 r. (1 talar = 3 marki). W 1930 r. wieś miała 800 mieszkańców, a oprócz głównego majątku spore gospodarstwo (73 ha) posiadał Ludwik Kaniecki. Wśród mieszkańców było kilku świadczących usługi: kowal F. Wawrzyniak, krawcy A. Jankowski i Kasprzak, murarze J. Piątek i F. Wiśniewski, rzeźnik J. Skoropiński i szewc W. Koralewski. W okresie 1943-45 wieś nosiła nazwę Schönzell. Po 2. wojnie światowej pozostałości folwarku przeszły zapewne w ręce prywatne, ew. utworzono tu spółdzielnię albo PGR.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811887 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3967_(2199)_Dalewo_1911_APP_Sygn._M.top.25-93-1.jpg
6637 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3967_Dalewo_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w Zbęchach wzniesiony był pośrodku parku, na planie zbliżonym do kwadratu i fasadą skierowany na południe. Na mapach Geoportalu w jego miejscu widać relikty w postaci fundamentów.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest całkowicie zniekształcony.

Park

W przypadku wsi Zbęchy trudno mówić nawet o "pozostałościach parku", gdyż praktycznie nie zachował się tu żaden starodrzew, nie licząc pojedynczych drzew w bezpośredniej okolicy nieistniejącego dworu.

Inne

Na półwyspie Jez. Zbęchy prawdopodobnie nie przebadane relikty średniowiecznego grodziska.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.