Wyszakowo

Stan obecny

Stan własności nieznany.
Prawdopodobnie mieszkania pod zarządem JST.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Wyszakowo to wieś leżąca nad rzeką Moskawą (dawną Maskawą), w odległości 8 km na południe od Środy Wielkopolskiej. Innymi nazwami wsi były Wyszaków i Wyssakowo. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1257 r., kiedy to kapituła gnieźnieńska zamieniła Wyszaków na Opatówko - wieś kleryka Absalona, a opat klasztoru w Lubiniu odstąpił kapitule dziesięciny z Opatówka, w zamian otrzymując dziesięciny z Wyszakowa. Zamianę tę potwierdził książę Bolesław, syn Odonicza. W 1278 r. doszło do kolejnej zamiany; benedyktyni w Lubiniu otrzymali od kapituły poznańskiej dziesięciny ze wsi Motolewice, Wąsowo, Marzyszewo i Gniewowo, za co klasztor dał kapitule dziesięcinę z Wyszakowa i Krerowa. Zamianę tę zatwierdził biskup poznański Jan.
Wieś wyszła z dóbr kościelnych najprawdopodobniej w 2. poł. XIV w., stając się później własnością szlachecką. Z Wyszakowa pochodził Henryk Paluch, który w 1389 r. przegrał proces z panią Gryżyńską o 3 grzywny i 6 skojców sumy głównej i 3 3/4 skojców szkody. W latach 1390-91 ze wsi pisał się także niejaki Andrzej (Jędrzych). W 1414 r. dokonano rozgraniczenia wsi z Kępą. W tym samym roku Jędrzych z Wyszakowa toczył spór z Broniszem Kiączyńskim o 12 grzywien tytułem tegoż ojcowizny w Czartkach. Dwa lata później doszło do podziału dóbr pomiędzy Hinaka i jego trzech synów. Tenże Hinak, czy też Henryk nie żył juz w 1425 r. Jego synami byli m. innymi Marcin i Henryk (Hendrzych), którzy przeprowadzili się później (ok. 1428) do Krzyżanowa. Będąc już w K. Henryk Wyszakowski toczył liczne spory; z Hinczką Międzychodzkim i później z Mikołajem Kolnickim, o powinności kmieci z Mszczyczyna i szkody w wys. 50 grzywien. W 1429 r. zawarli ugodę; Kolnicki miał zapłacić Henrykowi 10 grzywien i pozwolić mu siedzieć w Mszczyczynie do dnia św. Wojciecha (23 kwietnia 1430) i zapewnić prawo do korzystania z drewna opałowego oraz pastwisk. Ponadto Kolnicki w 1430 r. dopłacił Henrykowi kwotę 5 grzywien. Dodajmy, że Marcin - brat Henryka - z racji zamieszkania w Krzyżanowie nazywał siebie Krzyżanowskim.
Rodzina Wyszakowskich stosunkowo szybko zanikła, a wieś już w 1. poł. XV w. należała do "Czeczeradów" Chwałkowskich. Pamiętajmy, że pomimo faktu zapisywania nazwiska w postaci Czeczerad Chwałkowski, ten pierwszy człon (bez cudzysłowu) jest jedynie przydomkiem. Dowodzi tego stosowany czasami zapis "Jan Chwałkowski, zwany Czeczerad.". Dla uproszczenia, w dalszym tekście będziemy posługiwać się samym nazwiskiem Chwałkowski, jednak dobrze wiedzieć, że w zapiskach historycznych jego forma z przydomkiem "Czeczerad" stosowana była aż do XVIII w. Dotyczy to jedynie Chwałkowskich wywodzących się z Chwałkowa w obecnym pow. średzkim.
W 2. poł. XV w. dziedzicem W. został Maciej Komornicki, syn Jana, ożeniony z Anną. Taż Anna w 1472 r. zapisywała 2 grzywny czynszu rocznego kolegiacie N.M.P. w Poznaniu i jej kanonikowi Janowi z Konarzewa, plebanowi w Krerowie (od sumy głównej 24 grzywien). Komorniccy mieli kilkoro dzieci, m. innymi: Mikołaja, Macieja, Małgorzatę i Zofię, którzy z racji zamieszkania w Chwałkowie nazywali siebie Chwałkowskimi. Oprócz Ch. i Wyszakowa posiadali także Biernatki i część Płaczek. W 1479 r. Mikołaj miał dostarczyć matkę na sejmik do Środy, aby tam dokonała rezygnacji dóbr Maciejowi Komornickiemu na wyderkaf, za kwotę 160 grzywien. W latach 80. Maciej i Mikołaj byli dziedzicami Budziejewa i przezwali się Budziejewskimi. W 1486 r. Komornicki, który miał już ten swój wyderkaf od żony, sprzedał im (także wyderkafem) Wyszakowo, Biernatki i czwartą cz. dziedz. w Płaczkach. Trzy lata później bracia postanowili wykupić te wsie na własność, a w 1495 r. sprzedali je wyderkafem Wojciechowi Rakojedzkiemu. Maciej Komornicki zmarł w 1501 r., po czym jego synowie: Jan, Wojciech, Bożęta i Maciej wygnali Chwałkowskich z Gowarzewa, które trzymali w posesji po śmierci babki Anny. Byli to synowie Mikołaja: Bernard, Andrzej, Szymon i Maciej Chwałkowscy. Z tychże, Wyszakowo i Biernatki trzymał Bernard, który w 1516 r. sprzedał te wsie wyderkafem swojej żonie Katarzynie Krajkowskiej. Genealogię Chwałkowskich spróbujemy przybliżyć w opisie Chwałkowa w naszym katalogu, zaś tu jedynie ograniczymy się do stwierdzenia, że Wyszakowo należało do tej rodziny aż do pocz. XVII w.
W 1560 r. dokonano rozgraniczenia wsi z Ociosną i Czarnotkami, a w 1575 r. oddzielono Wyszakowo od Biernatek. W 1578 r. Anna Wyszakowska posiadała we wsi półtora łanu osiadłego, 3 zagrodników, 2 komorników i pół łanu pustego.
Współwłaścicielami obok Chwałkowskich byli: Brodowscy (od 2. poł. XVI w.) i Wojciech Zeleński (od pocz. XVII w.). W 1625 r. Anna z Brodowa, wdowa po Wojciechu Zieleńskim, sprzedała W. i Biernatki Adamowi Miaskowskiemu h. Bończa. Co się z nim stało dalej? Nie wiadomo. W 1626 r. Łukasz Pigłowski, syn Jakuba, zapisywał na połowie Wyszakowa 3 tys. złp. posagu swej żonie Annie Mystkowskiej. Trzy lata później był on płatnikiem tzw. "podymnego"; od 6 dymów płacono wówczas 3 złp. Kolejnym właścicielem wsi był Jakub Modlibowski h. Dryja, a następnie córka Łukasza Pigłowskiego - Zofia - żona Pawła Popowskiego i 2-o voto Stanisława Karśnickiego. W 1658 r. wydzierżawiła ona wieś Wojciechowi Złotnickiemu, ożenionemu z Katarzyną Kośmider Gruszczyńską. Kolejnym właścicielem W. był Piotr Kurnatowski h. Łodzia, który w 1672 r. wydzierżawiał dobra jednemu z 3 synów Wojciecha - Bogusławowi Złotnickiemu. Braćmi Bogusława byli Tyburcy i Aleksander Złotniccy. W 1694 r. Jan Popowski, syn Zofii Pigłowskiej i Pawła Popowskiego, sprzedał Wyszakowo tymże braciom Złotnickim, za kwotę 11 tys. złp.
Aleksander Złotnicki (już jako jedyny dziedzic wsi), w 1717 r. sprzedał W. wraz ze swymi pozostałymi dobrami, czyli wsiami Pigłowice, Sulęcin, Borowo, etc... - Adamowi Koszutskiemu h. Leszczyc, pisarzowi grodzkiemu wschowskiemu. Ten z żoną Teresą miał sześciu synów: Piotra, Franciszka, Stanisława, Pawła, Ludwika oraz Ambrożego. W 1733 r. ciż synowie sprzedali Pigłowice, Wyszaków, Biernatki i in. - Michałowi Łaszczyńskiemu h. Wierzbna. Ten w 1742 r. zastawił dobra na 3 lata Janowi Przyłuskiemu, który ostatecznie został posesorem dóbr. Jego żoną była Katarzyna Koszutska, a w Wyszakowie rodziły się ich córki: Franciszka Anna Bibjanna Róża (1744) i Józefa Marcina Krystyna (1745).
Około połowy XVIII w. syn Michała Łaszczyńskiego i Konstancji Koszutskiej - Ignacy - wraz z braćmi Władysławem i Karolem, sprzedali dobra Michałowi Skórzewskiemu h. Drogosław, synowi Andrzeja, generała wojsk koronnych. Ignacy był bratem Fryderyka S. - twórcy Lubostronia na Pałukach. Skórzewski około 1770 r. sprzedał Wyszakowo Dobrogostowi Karczewskiemu, dziedzicowi dóbr Czarnotki. W 1774 r. Karczewski zmarł, a jego spadkobiercy dokonali podziału majątku. Z żoną Heleną Mielęcką miał on 4 synów: Ludwika, Aleksandra, Bogusława i Piotra oraz 2 córki: Zofię i Wiktorię. Spośród nich Wyszaków przypadł Ludwikowi Piotrowi Karczewskiemu. Żoną Ludwika została Teofila Elżbieta Mielęcka h. Ciołek, córka Aleksandra i Zofii z Trepków. Dziedzic Wyszakowa zmarł w 1805 r. Mieli z Teofilą dwoje dzieci: Mariannę, która w 1808 r. wyszła za Stefana Karczewskiego i Jana Dobrogosta Samuela, ożenionego z Dorotą Hekel (z d. Kayser). Niestety nawet z bazie Poznan-Project nie znaleźliśmy imienia ojca kolejnego dziedzica - Telesfora Karczewskiego (1822-1885), ożenionego w par. katolickiej Bardo, w 1852 r. (wpis 2/1852) z Walerią Otocką h. Dołęga (1828-1911). Tak więc mógł być on synem Stefana albo też Jana Dobrogosta Karczewskiego.
Telesfor i Waleria Karczewscy mieli pięcioro dzieci: Konstantego Kazimierza (ur. 1852), Wandę Helenę Józefę (ur. 1855), Zofię Klaudynę Walerię (ur. 1857), Eleonorę Walerię Marię (ur. 1860) oraz Marię Kazimierę Władysławę (ur. 1863). Około 1860 r. Karczewscy rozpoczęli budowę nowego dworu w Wyszakowie. W 1879 r. Telesfor Karczewski sprzedał wieś Niemcowi - Friedrichowi Bockelsberg. Zmarł dnia 10 grudnia 1885 r. w Kaliszu, gdzie też został pochowany.
W 1888 r. Wyszaków dzielił się na wieś gospodarczą i dworską. W części wiejskiej znajdowało się 6 dymów z 44 m-cami; miała ona 23 ha. Na terenie dworskim było 10 dymów ze 134 m-cami, w tym 7 protestantów. W 1909 r. Bockelsberg sprzedał W. - Stanisławowi Rembowskiemu h. Jelita, ożenionemu z Jadwigą Ciszewską. Ich synem był Stanisław Emil Rembowski (ur. 1885), który w 1916 r. ożenił się z Aleksandrą Zofią Marią Dąmbską h. Godziemba (ur. 1889), córką Antoniego i Marii Mittelstaedt. Był on oficjalnym właścicielem dóbr co najmniej w 1913 r. Wyszakowo z folwarkiem Ludwikowo miało wówczas 406 ha obszaru, w tym 222 ha ziemi uprawnej, 60 ha łąk, 58 ha pastwisk, 43 lasu i 23 ha wody wraz z nieużytkami. Czysty dochód gruntowy wynosił 3997 marek. Gospodarstwo zajmowało się także wydobywaniem torfu, do którego posiadało specjalną prasę. Na inwentarz żywy składało się 36 koni, 155 szt. bydła dorosłego plus 62 cielaki oraz 107 szt. trzody chlewnej.
W Wyszakowie urodziły się dzieci Rembowskich: Elżbieta (1916-44) i Maciej (1920-2010). Cztery lata po śmierci Stanisława (w 1924 r.), wdowa Zofia wyszła za pochodzącego z Piotrowa - Franciszka Unruga h. własnego, syna Antoniego i Amelii von Hachez. Rok później urodziła się ich córka Antonina. Dziedzic był rolnikiem, ale także aktywnym działaczem społecznym, m. innymi organizatorem kursów rolniczych, patronem czytelni ludowych, etc. W 1926 r. oficjalną właścicielką W. była Zofia Unrug, a pod jej zarządem dobra miały 407 ha, w tym 278,89 ha ziemi uprawnej, 48 ha łąk i pastwisk, 75 ha lasu oraz 5,11 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 1333 talary. Gospodarstwo specjalizowało się w reprodukcji nasion buraczanych, hodowli bydła oraz hodowli konia szlachetnego półkrwi. W 1930 r. wieś liczyła 119 mieszkańców. Był tu kowal J. Kurzawa oraz kołodziej F. Kotecki. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Neidfeld. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6611 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3869_Sulencin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na rzucie odwróconej litery "T"; parterowy korpus w dł. osi W-E, piętrowa przybudówka N-S. Obie części nakryte dachem dwuspadowym; na piętrowej naczółek od str. płd.
Wejście główne poprzedzone 4-kolumnowym gankiem dźwigającym balkon, nad którym wznosi się wystawka zwieńczona trójkątnym frontonem. Do wejścia prowadzą szerokie schody ujęte murkami.

Park

Park dworski z XIX w. o pow. 1 ha, wraz z pozostałością sadu - ok. 2 ha - na północnej połowie dz. ewid. nr ...11/41 (stanowiącej trójkątny klin wzdłuż drogi prow. do Czarnotek, zwężający się w kier. południowym).
Za pozostałości parku można by ew. uznać cały obszar na płd. od dworu, obejmujący łącznie powierzchnię aż 6,2 ha (w tym wspomniana działka 11/41 o pow. 4.07 ha), jednak w tym celu niezbędne jest szczegółowe wyjaśnienie. Ta południowa część w.w. działki, która współcześnie wygląda na starodrzew, przed 1919 r. stanowiła pole albo łąki, z rzadka tylko porośnięte drzewami. Drzewostan który na tej części (płd.) można uznać za "park", pochodzi z okresu krótko przed albo po 2. wojnie światowej. Nigdy nie miał on charakteru regularnego założenia.
Część ozdobna parku rozciągała się tylko i wyłącznie wokół dworu, na kwadracie o pow. 1,2 ha. Południową część parku stanowiły sady owocowe, rozciągając się na całej szerokości zespołu dworskiego (210 metrów), czyli poczynając od zach. granicy podwórza gospodarczego, po wspomnianą drogę polną, pasem drzew o szer. 50-60 metrów.
W okresie międzywojennym nastąpiły pewne zmiany. Powiększono część użytkową parku o tereny w kier. płd.-zachodnim (na ob. działce ew. nr ...11/39), natomiast część ozdobna pozostawała bez zmian i miała tylko ok. 1 ha, bo wzdłuż jej południowej granicy poprowadzono aleję wjazdową na podwórze gospodarcze. Część południowa opisywanego wyżej klina (na dz. 11/41) nadal stanowiła naturalny teren ze stawem. Być może w latach 30. dosadzono tu drzew, a także poprowadzono alejkę otaczającą środkowy staw i biegnącą na południe aż do bezimiennej strugi (rowu?). Kanał ten zasilał w wodę staw leżący przy płd.-zachodnim narożniku sadu (obecnie wszystko to jest wyschnięte).

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011