Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Swarzędz - Nowa Wieś
2018, zdjęcie Tomek Malik
Miniatura Swarzędz - Nowa WieśMiniatura Swarzędz - Nowa WieśMiniatura Swarzędz - Nowa WieśMiniatura Swarzędz - Nowa WieśMiniatura Swarzędz - Nowa WieśMiniatura Swarzędz - Nowa WieśMiniatura Swarzędz - Nowa Wieś

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Tomek MalikMarek Kujawa

Swarzędz - Nowa Wieś

Neudorf

Województwo:wielkopolskie
Powiat:poznański
Gmina:Swarzędz
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Dwór - Restauracja i hotel „Pałacyk pod lipami”
Folwark - Skansen i Muzeum Pszczelarstwa im. prof. R. Kosteckiego w Swarzędzu

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Pierwsza wzmianka o wsi Swarzędz pochodzi z 1366 r. W tym czasie opisywany folwark w Nowej Wsi (nazwa ta nie funkcjonuje współcześnie) jeszcze nie istniał. Swarzędz należał wówczas do dziedziców „de Tulcze”, czyli z obecnych Tulców. W tymże roku Tomisław ze Swarzędza sprzedał kapitule poznańskiej młyn nad Cybiną. Dalej wymienia się Wincentego ze S. (1377 r.), który w tymże roku wystawił we wsi kościół p.w. św. Marcina. Następnie znajdujemy tu Wytka Swarzędzkiego (1398 r.) i Andrzeja, wikarego poznańskiego, syna Wiktora (1400 r.). W 2. poł. XV w. w zapiskach pojawia się Łukasz z Górki, wojewoda poznański. Niedługo później dziedzicem był Uriel z Górki, proboszcz gnieźnieński i poznański, kanclerz król. polskiego. Ci Górkowie pieczętowali się herbem Łodzia, a po wygaśnięciu rodu wieś przeszła w ręce Czarnkowskich h. Nałęcz. Po Wojciechu (1510-1579), ożenionym z Barbarą Górką odziedziczył ich syn Piotr Czarnkowski, podkomorzy poznański, a w 1608 r. brat tegoż – Andrzej, wojewoda kaliski, ożeniony z Zofią Potulicką h. Grzymała. Wieś w 1592 r. miała 2,5 łanu, 3 zagrodników, 30 owiec i pasterza. Z drugiej żony, Marianny Latalskiej wojewoda miał 3 dzieci. Z tychże, córka Katarzyna wyszła za Stefana Grudzińskiego z Grudny h. Grzymała. Tym sposobem od ok. 1620 r. wieś dzierżyli Grudzińscy. Oficjalnie właścicielem został jednak brat Stefana – Zygmunt (1568-1653), który pełnił szereg funkcji, m.in. kasztelana: inowrocławskiego, biechowskiego, nakielskiego; wojewody: inowrocławskiego, kaliskiego. W 1596 r. ożenił się z Anną Opalińską z Bnina h. Łodzia, z którą mieli czworo dzieci. To on sprowadził do miasta żydów, którym wybudował 36 domów, pozwolił założyć synagogę i cmentarz. Nazwał miasto Grzymałowem od swego herbu, a w 1638 r. otrzymał od króla Zygmunta III lokację na prawie niemieckim oraz pozwolenie na targi i jarmarki. Na dobra Grudzińskich składały się: Jasin, Zaleszewo, Garby, Tulce, Dachowo, Robakowo, Gruszczyn, Spławie i miasto Grzymałów. Rozwijające się obok Poznania miasto nie podobało się mieszczanom, którzy wytoczyli Grudzińskiemu proces o nieważność lokacji. Jednak nic nie wskórali, a w 1683 r. dokument lokacyjny został powtórnie spisany na zamku w Kórniku. Swarzędzkie dobra odziedziczył Andrzej Karol Grudziński (1611-1678), ożeniony dwukrotnie: z Urszulą Potulicką, a następnie z Marianną Święcicką, z którą miał syna Stefana (1658-1687). Siostra tego Andrzeja – Izabela - wyszła za Pawła Działyńskiego h. Ogończyk (1598-1649). Ich synem był Zygmunt, ożeniony z Katarzyną Witosławską, z którą miał z kolei syna Pawła (1658-1695). Tenże Paweł Działyński był kolejnym właścicielem Swarzędza, a w 1691 r. przekazał swoją część Swarzędza, Gruszczyna, Zalaszewa, folwark Jasień, młyn wodny i młyn konny, Piotrowi Opalińskiemu, wojewodzie łęczyckiemu, ówczesnemu posłowi na sejm. Opaliński w 1670 r. ożenił się z Ludwiką Opalińską, z którą miał syna Adama Antoniego (1672-1695), a ok. 10 lat później z Katarzyną Przyjemską h. Rawicz, z którą miał jeszcze córki Ewę i Ludwikę. Wspomniany Adam zaledwie rok trzymał te dobra i w 1692 r. sprzedał je Jerzemu Unrugowi ze Skoków, wojskiemu wschowskiemu, za 217,2 tys. złp. Ten z kolei w 1700 r. sprzedał je Damianowi Garczyńskiemu. W ciągu kolejnych lat miasto przeżyło napad Adama Szmigielskiego i pobyt wojsk rosyjskich w 1707 r. Majątek jeszcze kilkakrotnie zmieniał właścicieli, by ostatecznie pozostać w rękach Koźmińskich.
W 1704 r. w mieście zamieszkiwało 2767 osób, w tym 1501 wyznania mojżeszowego. W 1722 r. dziedzicem Swarzędza i przyległości był Maciej z Iwanowic Koźmiński, syn Adama i Zofii Mielżyńskiej. W Boże Narodzenie 1748 r. wysłuchawszy 3 mszy w kościele „wrócił do dworu, przyjął życzenia od syna Teodora i przyjaciół, poczuwszy ból głowy położył się, stracił mowę i ok. 10. w nocy zmarł bez żadnej ostatecznej dyspozycji”. Jednak to właśnie Teodor Koźmiński (ur. 1732), jako jedyny z trójki braci, odziedziczył Swarzędz. Ożenił się z Nepomuceną Franciszką Działyńską, z którą miał dwoje dzieci: syna Augustyna (1768-1794) i córkę Mariannę. Zmarł we dworze w 1778 r. i pochowany został w kościele w Swarzędzu, który wielokrotnie wspierał finansowo; m.in. wybudował tu altarię p.w. św. Różańca, wcieloną do probostwa w 1796 r. Był też syndykiem apostolskim; po jego śmierci zastąpiono go Władysławem Gurowskim, a po śmierci tegoż syndykiem obrany został syn Władysława - Augustyn. Warto dodać, że w tamtym czasie w Swarzędzu istniał jeszcze zamek, po którym pod k. XIX w. nie było już śladu. Po III rozbiorze Prusacy utworzyli rozległą domenę, w skład której wchodziło prawie kilkadziesiąt miejscowości, o łącznej pow. 32913 ha, w tym 6141 ha ziemi dworskiej. Zapewne też wówczas powstał opisywany folwark, a w późniejszym czasie także i dwór. Augustyn i Marianna Koźmińscy po śmierci ojca byli niepełnoletni i wyznaczono im opiekunów. Majątek odziedziczyli dopiero po osiągnięciu wieku 20 lat, a do tego czasu rozległymi dobrami zarządzali opiekunowie: Antoni Jabłonowski, woj. poznański; Tadeusz Jaraczewski, starosta solecki i Jan Lipski, starosta kościański. W 1791 r. Augustyn sprzedał całe swe dobra czyli: Jasień, Zalasewo, Garby, Nowawieś, Gruszczyn, Kruszewnica, Wierzenica, Kobylnica i Łowencin z przyległościami, Janowi Jakubowi Klugowi, za kwotę prawie 1,3 mln złp. W tamtym czasie liczba mieszkańców Swarzędza nieznacznie spadła i wynosiła 2508. W zapiskach z tego okresu znajdujemy tenutariuszy: Płończyńskich, Chełmickich i nast. Rupniewskich. Klug ożenił się z Katarzyną Konkordią Goebel, z którą miał córkę Juliannę. Ta zaś wyszła za Józefa Niemojewskiego h. Rola (1769-1839). Ze związku tego narodziły się dzieci: Antonina, Józef, Juliusz, Emil, Stanisław i Feliks. W 1815 r. w Swarzędzu urodziła się powieściopisarka, Paulina z Lauczów Wilkońska. Od 1830 r. dobra należały do rządu pruskiego. Nie wiemy jakim sposobem (czy w ogóle?) przeszły one w ręce Grabowskich, z których Bronisław w dn. 16.10.1871 r. ożenił się w Swarzędzu z Anną Bojanowską h. Junosza. Faktem jest, że Bojanowscy byli spokrewnieni z Niemojewskimi. Ok. 1885 r. 250-hektarowy folwark (w tym 100 ha wody) należał do Carla Hoffmeyera. Następnie stał się własnością Henryka Maurycego Szumana (1822-1910), prezesa Koła Polskiego w Berlinie. Ten w 1859 r. ożenił się z Kamilą Kościelską h. Ogończyk (1840-1915), z którą mieli 9 dzieci. Prawdopodobnie żadne z nich nie przejęło majątku po rodzicach, albowiem w 1926 r. należał on ponownie do Hoffmeyera. W 1919 r. w Swarzędzu mieszkało 3350 osób, w tym ok. 1700 Polaków. Pozostali to Niemcy (34%) oraz Żydzi (16%). W 1926 r. w Swarzędzu znajdowały się 2 majątki ziemskie: dominium należące do Hoffmeyera oraz leśnictwo, będące własnością Skarbu Państwa. Do pałacu należało 310 ha, w tym 160 ha ziem uprawnych, 16 ha łąk i pastwisk, 9 ha lasów, 25 ha nieużytków i 100 ha wód. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 748 talarów czystego dochodu. Leśnictwo posiadało 297 ha, w tym 290 ha lasów, z czystym dochodem gruntowym w wys. 208 talarów. Po 2. wojnie światowej majątek został zabrany przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Geoportal;
Mapster
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór eklektyczny, piętrowy, przy czym piętro jest w zasadzie dolną kondygnacją mansardowego dachu. Korpus poszerzony w kierunku wschodnim, tamże 3-kondygnacyjna wieża nakryta oryginalnym, baniastym, trójczęściowym hełmem. Wejście główne z niewielkim gankiem, podtrzymującym balkon. Elewacja ogrodowa bardziej urozmaicona: tu poddasze przechodzi w pełne piętro, centralnie umieszczony jest nieznaczny ryzalit akcentowany wysuniętą częścią dachu z lukarną. W ryzalicie na wys. 1. piętra umieszczono balkon. Z prawej strony, vis’a’vis wieży, wystająca z elewacji półokrągła, piętrowa przybudówka w formie baszty. Od str. zachodniej tej elewacji półokrągła, alkierzowa przybudówka nakryta półokrągłym daszkiem.

Park

Park zwany „Parkiem Pszczółki”, z XIX w. o pow. 2,51 ha. Na jego terenie oprócz pałacu znajduje się Muzeum Pszczelarstwa z ekspozycjami stałymi i zabudowaniami, częściowo zaadoptowanymi z dawnych budynków gospodarczych. W jego płd.-wschodniej części znajdują się też dwa stawy, połączone kanałem. Dawny układ przestrzenny założenia dworskiego na skutek licznych zmian jest nieczytelny. Park w obecnej postaci jest czysty i zadbany.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Marek Kujawa4 lata i 8 miesięcy temu
Reliktów pierwotnego założenia dworskiego należałoby szukać na północ od kościoła, w rejonie ul. Św. Marcina.
Mikołaj Stefaniak4 lata i 3 miesiące temu
Nazwa Nowa Wieś nadal funkcjonuje lokalnie , określa się nią osiedle domów jednorodzinnych w pobliżu nieistniejącego przystanku kolejowego "Nowa Wieś Poznańska"