Gołańcz

Stan obecny

Własność Gminy Gołańcz.

Historia

Gołańcz istniała już w 1324 r., gdy biskupem kujawskim był Maciej Gołańczewski. W 1330 r. Krzyżacy wzięli do niewoli Macieja Świętopełka z rodu Pałuków, służącego w wojsku króla Władysława Łokietka. Gołańcz w roku 1384 opisywał też Jan Długosz. Dziedzicem był wówczas Dobiesław Pałuka, który zapewne był jednym z inicjatorów budowy fortalicium - castrum, czyli zamku. Budowie sprzyjało dogodne do obrony położenie - na niewielkim wzniesieniu, obok jeziora które zasilało w wodę zamkowe fosy. Pod koniec lat 60. XV w. zamek wraz ogromnymi dobrami stał się własnością Macieja Grudzińskiego ożenionego z Małgorzatą. Wówczas też budowla została rozbudowana. Po nich odziedziczył syn Wawrzyniec, ożeniony z Agnieszką Moszczeńską h. Nałęcz. W skład ich dóbr oprócz Gołańczy wchodziły: Rybowo, Bracikowo, Lipiny, Borowo i połowa Rozstrzębowa. W późniejszym czasie dobra powiększono o kolejne wsie, m.in. Chawłodno, Krzyżanki i folwark Adamiec. W 1619 r. Anna z Grudny Grudzińska, żona Władysława, sprzedała dobra Janowi Smoguleckiemu, za kwotę 38 tys. złp. Smogulecki był komisarzem, który pertraktował o pokój pomiędzy Zygmuntem III Wazą, a królem szwedzkim Gustawem Adolfem. Podczas kolejnego najazdu Szwedów, w 1656 r. w zamku broniło się kilku szlachty i kilkunastu włościan przeciw oddziałowi szwedzkiemu i wszyscy zginęli. Zamek uległ wówczas poważnym zniszczeniom. Późniejszy (XIX-wieczny) dziedzic Gołańczy Karol hr. Czarnecki, napisał o tym wydarzeniu poemat "O szturmie Gołańczy". Po Janie Smoguleckim dobra odziedziczył syn Adam Hiacynt i córka Marcina Jezabela. W poł. XVII w. dziedzicem Gołańczy był Olbracht Smogulecki, który rozpoczął budowę nowego kościoła dla bernardynów. Ukończył ją w 1695 r. jego syn Marcin, starosta nakielski, ożeniony z Katarzyną Rozdrażewską. Był bezpotomny; zmarł 27 października 1701 r. i pochowany został u bernardynów w G. Na pocz. XVIII w. tenutariuszem dóbr gołanieckich był Kazimierz Turno, ożeniony z Marianną Łakińską, zaś dziedzicem Fryderyk Joachim hrabia von Fleming, generał królewski i Rzeczpospolitej. W latach 20. XVIII w. generał-hrabia sprzedał dobra Janowi (Joannesowi) Przebendowskiemu "Dapum Regni Incisor" Poloniae. Dziedzic zmarł w 1729 r, w zw. z czym w dniu 28 czerwca tego roku do Gołańczy przybyli jego sukcesorzy, aby spisać kontrakt dalszej dzierżawy miasta. Oprócz głównego zainteresowanego (dzierżawcy) - Wojciecha Boboleckiego, na zamek przybyli: Piotr Jerzy Przebendowski, wojewoda malborski, starosta kiszporski i pucki; Ernest Krzysztof Przebendowski, generał major wielki koronny oraz Antoni i Jakub Przebendowscy, kasztelanice elbląscy. Ustalono 3-letni okres dzierżawy, za kwotę 18 tys. złp. Po upłynięciu tej dzierżawy nowym dziedzicem Gołańczy został Andrzej z Konar Malechowski, łowczyc kaliski. Ożenił się on z Marianną Golińską, z którą miał syna Michała - kolejnego rezydenta gołanieckiego zamku. Ten w 1754 r. sprzedał G. Józefowi i Maciejowi Mielżyńskim h. Nowina, synom Franciszka, kasztelana śremskiego i Krystyny Skaławskiej. Po 5 latach dziedzicem był tylko Maciej, starosta radziejowski, pułkownik wojsk koronnych, który ożenił się z Seweryną Lipską, córką Prokopa i Teresy Dąmbskiej. W 1787 r. obaj braci spisywali na zamku umowę działową; z zapiski dowiadujemy się, że w skład majątku wchodziły: "Chawłodno, Potulino, Jeziorki Choyno, Smogólec, i Smolary tudzież folwarki Krzyżanki, Budki, i Mostki oraz Adamierz i Jeleń spustoszałe, z wszelkimi przyległościami wartości wyrażonej w kontrakcie przedażnym 470. 000 złp...." oraz scheda druga: "Chobienice, Wojciechowo Woźniki, Kotowo, Borysław i Snowidowo ze wszelkimi przyległościami wartości 300. 000...". W umowie określono przede wszystkim podział zobowiązań finansowych.
Kolejnym dziedzicem G. był Maksymilian Mielżyński (1738-1799), syn Andrzeja i Anny Bnińskiej, pisarz w Koronie, ożeniony z Konstancją Hutten-Czapską h. Leliwa. Mieli oni syna Stanisława (1778-1826), który 18 listopada 1800 r. zaślubił w Gostyniu Prowidencję Zarembę z Kalinowej h. własnego, z którą miał pięcioro dzieci. Dosłużył się stopnia generała wojsk królewskich, zmarł na febrę w wieku 48 lat, w 1826 r. Jedną z córek Stanisława i Prowidencji była Eleonora (1815-1875), zamężna 1-o v. Czarnecka, która 29 stycznia 1850 r. w Pawłowicach zaślubiła Józefa Napoleona Kazimierza Hutten-Czapskiego h. Leliwa (1797-1852). Z tego związku urodził się Bogdan - późniejszy dziedzic Smogulca i Smoguleckiej Wsi. Z pierwszym mężem Eleonora miała córkę Marię Eleonorę Annę, zamężną za Kazimierza Filipa Jakuba Koczorowskiego. Józef i Eleonora Czapscy nie mieszkali już na zamku, lecz w swoim pałacu w Smogulcu. Po śmierci Józefa oficjalną dziedziczką aż do swojej śmierci w 1875 r. pozostawała Eleonora Czapska. W połowie XIX w. zamek był w stanie nie nadającym się do zamieszkania i został ostatecznie opuszczony.

Opis

Relikty zamku wznoszą się na wschód od miasteczka, na płn.-wschodnim brzegu jeziora Smolary. Do czasów obecnych zachowała się kwadratowa, ceglana wieża mieszkalna, 4-kondygnacyjna, nakryta czterospadowym dachem krytym dachówką, z przyporami w narożach . Niegdyś posiadała cylindryczną wieżę od zachodu. Zachowały się też pozostałości muru obwodowego i bramy od zachodu. Niegdyś budowla była otoczona drewnianymi budynkami i urządzeniami obronnymi.

Park

Fortalicja nie posiadała założenia parkowego, niemniej od północy zamek otoczony jest drzewostanem o pow. ok. 1 ha.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011