Stara Obra

Stan obecny

Spółdzielnia Produkcyjno - Rolnicza.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Stara Obra to wieś leżąca 6,5 km na północ od Koźmina Wielkopolskiego, u źródeł rzeczki Obry. Nazwa powstała zapewne z XIX w., gdy w połowie drogi pomiędzy O. a Koźminem założono "Nową" Obrę. Poza tym wieś o takiej samej nazwie występuje w Wielkopolsce jedynie k. Wolsztyna. Była to Obra w dawnym pow. babimojskim, siedziba słynnego klasztoru cystersów z Paradyża.
Na przestrzeni swoich dziejów wieś zawsze nosiła nazwę "Obra" i tak też ją zapisano w 1427 r., podczas sporu Mościca Przedpełka z Mikołajem, chorążym kaliskim, o granice pomiędzy Obrą i Goliną a Potarzycą. Od Mościca klucz koźmiński a także Obrę, nabył Hincza z Rogowa, który w 1471 r. sprzedał majątek Bartłomiejowi z Iwanowic Gruszczyńskiemu, kasztelanowi kaliskiemu, skądinąd przy pomocy młodszego brata Bartłomieja - Jana. Trzecim bratem Gruszczyńskich był słynny Mikołaj "Kośmider", ale o nim więcej w naszym opisie Koźmina Wlkp. Wieś Obra należała niegdyś do parafii w Borzęcicach, a następnie w Wałkowie.
Żoną Gruszczyńskiego była Jadwiga z Żelazna, mieli oni sześciu synów, którzy na pocz. XVI w. przezwali się Koźmińskimi: Jana, Bartłomieja (kanoników w Gnieźnie), Macieja, Piotra, Wojciecha i Marcina. W skład ich dóbr oprócz Koźmina i Obry wchodziły także: Borzęcice, Galewo, Orla, Staniewo, Lipowiec, Wykowy i Wrdękowo (??). Nie ma sensu przepisywać tu historii miasta Koźmina, którą zainteresowani mogą prześledzić w opisie miasta w naszym katalogu. Wieś związana była z tymi dobrami aż do 1. poł. XIX w., kiedy to przeszła w ręce niemieckie. Nieliczne transakcje nie związane z całym kluczem to (przykładowo) dzierżawy albo wyderki poszczególnych majątków, czynione dla pieniędzy, na przykład gdy w 1557 r. Andrzej Górka, starosta wałecki sprzedał z prawem odkupu Wrotkowo i Obrę - Ambrożemu Cerekwickiemu. Na wsi O. swoją oprawę miała później wdowa po Ambrożym - Elżbieta Konarska. W 1558 r. takim "chwilowym" posiadaczem O. był Maciej Wlewski, urzędnik z miasta Koźmina. Wieś płaciła wówczas pobór od 5 śladów osiadłych i 2 komorników. Z kolei w 1598 r. Stanisław Czarnkowski sprzedał O. wyderkafem Andrzejowi Rokossowskiemu. Podobnie czyniła Katarzyna Potulicka, będąc już 2-o voto żoną Wejhera; w 1609 r. Obrę sprzedała wyderkafem Janowi Zakrzewskiemu.
Oczywiste jest, że dziedzice siedzieli na swoim zamku w Koźminie, a musieli z czegoś żyć, tak więc "wyderki" były popularną formą pomnażania majątku, po czym wsie i tak z reguły wracały do właścicieli. Wieś Obra występuje też w każdym większym spisywanym akcie (testamencie, kontrakcie, etc...) dotyczącym Koźmina. Stanisław Przyjemski dał ją w 1626 r. w zastaw niejakiemu Poradowskiemu, a ten mu ją wydzierżawił. Możliwe też były takie "numery", że wieś kupował wyderkafem np Niemojewski (ok. 1662 r.) i wydzierżawiał ją na jakiś okres za kwotę wyższa niż kupił; ...w tym przypadku Wojciechowi Kwileckiemu.
Niemniej oficjalnym właścicielem O. pozostawał Andrzej Przyjemski, który po odebraniu wsi ponownie sprzedał ją na wyderkaf, Mariannie z Bronikowa, podwójnej wdowie, w 1670 r. Ostatnie "wielkie" transakcje sprzedaży dóbr koźmińskich, w których występowała Obra, miały miejsce w 1773, 1780 i najważniejsza w 1791 r., kiedy to Kazimierz Nestor Sapieha sprzedał dobra Fryderykowi Adolfowi Kalkreuthowi.
Rodzina Kalkreuthów urzędowała na zamku w Koźminie i doprowadziła majątek do ruiny (patrz opis Koźmina - przyp.), po czym ok. 1838 r. dobra przejął fiskus, czyli skarb rządu pruskiego. Wieś Obrę początkowo sprzedano Hermanowi Szmolke, następnie nabył ją Paul von Zakrzewski z Goliny. W 1872 r. Golina leżała w ówczesnym pow. pleszewskim. Dobra w Obrze (w pow. krotoszyńskim) miały wówczas 3424 morgi obszaru, a do podatku gruntowego wykazywano 2412 talarów tzw. "czystego dochodu gruntowego". Majątek był w wysokiej kulturze rolnej, za co otrzymał zaszczytne miano "dóbr rycerskich" - Rittergut. W 1884 r. Zakrzewski sprzedał O. Niemcowi o nazwisku Angelkort.
W 1888 r. Obra dzieła się na część wiejską oraz dominium. We wsi znajdowało się 48 domów z 267 m-cami, w tym 251 katolików i 16 protestantów, zaś na terenie domeny 11 domów z 287 m-cami, w tym 267 katolików i 20 protestantów. Dobra miały 895,55 ha i 7235 marek "czystego dochodu". Już wówczas była tu gorzelnia, a gospodarstwo specjalizowało się w hodowli buraków cukrowych.
Mała Obra była gminą, w skład której wchodziła osada Dymacz. Miała 56 domów i 276 m-ców, w tym 250 katolików. We wsi tej nie było majątku ziemskiego.
W 1913 r. w skład majętności Obra wchodziły także folwarki Józefowo i Szymanowo, wraz z którymi miała ona 896 ha, w tym 749 ha ziemi uprawnej. Czysty dochód szacowano na 7173 marki. Właścicielem był Gottlob Mentze. Kolejnym właścicielem został Ferdynand Heising, a w 1926 r. dobra pod jego zarządem miały (wraz z folwarkami Józefów i Szymanów) 894,75 ha, w tym 666,88 ha ziemi uprawnej, 55,5 ha łąk i pastwisk, 162,5 ha lasów, 8,87 ha nieużytków i 1 ha wody. Do podatku gruntowego wykazywano wówczas fiskusowi 2380 talarów
"czystego dochodu". W majątku znajdowały się gorzelnia i suszarnia płatków ziemniaczanych, ponadto specjalizował się on w hodowli bydła, reprodukcji uznanych nasion zbóż (culture de graines), grochu i ziemniaków.
W 1930 r. wieś stanowiła obszar dworski w powiecie koźmińskim i miała 1373 m-ców. 900-hektarowy majątek należał do Fritza Czapskiego. Wspomniana wyżej suszarnia nosiła nazwę "fabryki produktów ziemniaczanych". W czasie 2. wojny światowej wieś znalazła się pod zarządem niemieckim; w 1943 r. podczas reformy administracyjnej III Rzeszy pozostawiono jej dotychczasową nazwę. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811910 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4170_(2345)_Koschmin_1911_APP_Sygn._M.top.25-1185-1.jpg
6751 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4170_Koschmin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie zbliżonym do odwróconej litery "L", fasadą skierowany na zachód. Wcześniej był prostokątny i skierowany fasadą na południe. Od str. wschodniej wieża.

Park

Park o powierzchni 11 ha z okazami sosny czarnej i lipy amerykańskiej.

Inne

Zabudowania folwarczne: rządcówka, gorzelnia, spichlerz, k. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011