Smogulec

Stan obecny

Własność Gminy Gołańcz.

Historia

Dwór z końca XVIII w.
Smogulec jest jedną z najstarszych wsi na Pałukach. Pod koniec średniowiecza była gniazdem rodowym Grzymalitów Smoguleckich. Jej pierwszym znanym właścicielem był Domaradzic ze Smogulca herbu Grzymała, który w latach 1280-1297 piastował urząd kasztelana rogozińskiego. Pierwsze wzmianki o Smogulcu pochodzą z 1335 r., kiedy to otrzymał prawa miejskie. W tym samym roku stał tu już pierwszy kościół drewniany, którego fundatorem był założyciel miasta - Wierzbięta Smogulecki. Parafię we wsi erygowano w 1415 r. Z tego okresu pochodzą dość liczne wzmianki o Wierzbięcie, który jeszcze w 1438 r. "miał sprawę z Janem z Laskownicy". Pierwsi właściciele początkowo pisali się "de Smogulec", później powstało nazwisko szlacheckie Smoguleckich, jako pochodna od nazwy miejscowości. Pieczętowali się oni herbem Grzymała. W 1495 r. znajdujemy już Mikołaja Smoguleckiego, który zapisał na Smogulcu i Wiatrowie posag swej żonie Katarzynie, córce Wincentego Łukowskiego, chorążego kaliskiego. W 1571 r. wymieniany był Maciej Smogulecki, który całe swoje części dziedziczne Smogulca, Nowejwsi, Miastowic, Dziewierzewa, Ruśca i in, sprzedał braciom Filipowi i Dobrogostowi za 3400 złp. i konia wartości 50 złp. Pod koniec XVI w. Jan Smogulecki wyderkował miasto Jakubowi Jastrzembskiemu za 4320 złp. W XVII w. Smogulec utracił prawa miejskie. Smoguleccy byli inicjatorami budowy nowych kościołów w Smogulcu (lata 1617-1619) i w Gołańczy (2. połowa XVII w.). Byli to kolejno Jan (senior) Smogulecki (ur. ok. 1570 r.), a następnie jego syn Jan Albracht (nie Olbracht), ożeniony z Ewą Alojzą Zbyszewską z Łukowa. Z tego związku pochodziły dzieci: Zofia, Jacek i Marcin. Marcin kontynuował budowę kościoła w Gołańczy rozpoczętą przez ojca. Warto wspomnieć tu o Macieju Smoguleckim, (zm. 1617), bracie Albrachta - staroście bydgoskim - który nie dostawszy godności referendarza koronnego, przeszedł do opozycji względem króla Zygmunta III Wazy i związał się z Mikołajem Zebrzydowskim herbu Radwan. Ożenił się z jego córką Zofią, a na początku XVII w. był przywódcą Rokoszu Zebrzydowskiego. Mieli troje dzieci: Jakuba Jana (późniejszego starostę nakielskiego), Jana Mikołaja i Floriana. Ostatnim wymienianym właścicielem z tej rodziny był syn Jakuba Jana - Marcin Franciszek Smogulecki, który przejął funkcję po ojcu. Był on także pułkownikiem wojsk koronnych i posłem na sejm I Rzeczypospolitej; prawdopodobnie bezpotomny. Oczywiście w źródłach wymieniane są inni liczni Smoguleccy oraz dziesiątki nazwisk osób wyderkujących miasto, a także dzierżawców i poddzierżawców, np Grodzieckich, Poklateckich i wielu in. Wzmianki historyczne o miejscowości są bardzo liczne i aby opisać wszystko szczegółowo powstałby zapewne spory inkunabuł.
W XVIII w. właścicielem Smogulca był Joachim Fryderyk Fleming, generał kawalerii wojsk koronnych, który sprzedał majątek krajczemu w Koronie, Janowi hr. Przebendowskiemu. XIX w. to najświetniejszy okres Smogulca pod rządami starej szlacheckiej rodziny - Czapskich herbu Leliwa, którzy w Polsce pojawili się w XIV w., a swoje nazwisko wzięli od posiadłości Czaple, ew. Czapelki w tymże powiecie. Gdy stali się jednym z najznamienitszych rodów, przybrali przydomek ?Hutten? i powoływali się na rzekome pochodzenie od nadreńskiej szlachty von Huttenów, której gałąź miała osiedlić się w Polsce w XIV w. i przybrać nazwisko Czapskich (od tłumaczenia niemieckiego słowa Hut ? kapelusz, czapka). Pierwszym z tego rodu na Smogulcu i Smoguleckiej wsi był Józef Kazimierz Sulspicjusz Napoleon Hutten-Czapski herbu Leliwa (1797-1852), syn Józefa i Marianny Kornelii Pławińskiej herbu Junosza, ożeniony w Pawłowicach w 1850 r. z Eleonorą Laurą hr. Mielżyńską herbu Nowina (1815-1875). Był on powstańcem listopadowym, działaczem niepodległościowym i emigracyjnym. Hrabina z kolei posiadała liczne koneksje na dworze w Berlinie, dzięki niej powstała tzw. ?Ordynacja Smogulec?. Mieli oni jedynego syna - Bogdana Franciszka Serwacego (1851-1937), późniejszego polityka, burgrabię Cesarskiego Zamku Poznańskiego, kuratora wyższych uczelni warszawskich w latach 1915-1918, prezydenta Związku Polskich Kawalerów Maltańskich, doktora honoris causa Uniwersytetu i Politechniki Warszawskiej. W 1861 r. matka uzyskała dla niego dziedziczny tytuł hrabiowski. Był bezdzietny, zmarł w 1937 r. Nie mając potomka, w celu uniknięcia wywłaszczenia najpierw adoptował krewnego ? Emeryka Augusta Czapskiego, a od 1924 r. rozpoczął starania o rozwiązanie Ordynacji Smogulec, którą w 1930 r. przetworzono w fundację w celu popierania nauki polskiej. Do fundacji Czapski wniósł 2683 ha swoich dóbr i dwór w Smogulcu, który miał być domem pracy twórczej. W testamencie przekazał Smogulec Uniwersytetowi Warszawskiemu. Hutten-Czapscy w latach 1876-1879 dobudowali kaplicę do kościoła i spoczywają w niej w marmurowych sarkofagach.
W 1930 r. wieś liczyła 463 m-ców. Do majątku oprócz zabudowań gospodarczych należała gorzelnia, młyn, mleczarnia oraz tartak. We wsi było też Kółko Rolnicze. W latach 1939-1945 wieś znajdowała się pod niemiecką okupacją i nosiła nazwę Basenheide. Po wyzwoleniu, w 1945 roku wojska sowieckie zniszczyły główną część pałacu z bogatą biblioteką. W majątku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, po przekształceniach 1989/90 - prywatne przedsiębiorstwo. W 2009 r. dokonano rewitalizacji zespołu. Spadkobierczynią Czapskiego jest plastyczka, Izabella Godlewska de Aranda. Czynione były oficjalne próby przywrócenia fundacji Czapskiego, m.in. przez rektorów Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej w 1993 r. i później, w 2011 r., jednak pisma kierowane w tej sprawie m.in. do Prezydenta RP pozostały bez odpowiedzi.

Źródła:
Wikipedia.
Teki Dworzaczka
Wielka genealogia Marka Minakowskiego
Korzystanie z tekstu jedynie za zasadach określonych w ustawie o prawach autorskich. (M.K.)

Opis

Był to budynek parterowo-piętrowy, nakryty łamany dachem mansardowym. W części niższej dziewięcioosiowy z trójosiową wystawką poprzedzoną czterokolumnowym portykiem. Wokół dachu oraz po obu stronach wystawki umieszczono ozdobne lukarny. .

Park

Park dworski z pocz. XIX w., o pow. około 6,5 ha (działka nr. 133/3) z zachowanym starodrzewem i stawem w części płd.-zachodniej, połączonym kanałem z kolejnymi stawami, już poza obszarem parku.

Inne

Zabudowania gospodarcze, m.in. gorzelnia.
Brama dworska z przełomu XIX i XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011