Puszczykowo - Zaborze

Stan obecny

Gospodarstwo Szkółkarskie Wieczorek
ul. Zaborska 10, 62-021 Puszczykowo-Zaborze

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Puszczykowo - Zaborze to wieś leżąca 4,5 km na północ od Kostrzyna. Puszczykowo powstało pod koniec średniowiecza, a pierwsza pisana wzmianka pochodzi z 1412 r. Przysiółek Zaborze, czyli folwark gospodarczy Puszczykowa, powstał prawdopodobnie krótko po powstaniu samej wsi, około 1 km na północ od Puszczykowa, w ok. 1/3 odległości od Góry. Był tam (pod k. XIX w.) tylko jeden dom (tzw. "dym" z 32 m-cami) i niewielki ogród. Do Zaborza w 1885 r. należało 25 ha gruntów. Osada zanikła całkowicie na pocz. XX w. a jej tereny zaorano i stały się polem uprawnym. Pozostała jedynie nazwa, która po 1919 r. stała się członem nazwy Puszczykowa.
Wieś początkowo należała do Tarnowskich, których protoplastą był Spytko z Czirnewa (Tarnowa). Na pocz. XV w. we wsi T. siedzieli też Dobrochna, Ścibora i Sawka (1408). W 1412 r. Mikołaj, dziedzic z Gwiazdowa toczył spór z Małgorzatą, żoną Jakuba o zapusty w G. i Puszczykowie. Nazwę wsi zapisano wówczas jako "Poszczukowo". W 1423 r. w zapiskach występowali Wincenty i Jan z Tarnowa, a 15 lat później Przecław z G., Poszczukowa i Tarnowa, który miał termin z Janem, Maciejem, Marcinem i Bodzantą Komornickimi. Żona po Mikołaju Gwiazdowskim - Przechna - żyła jeszcze w 1445 r., kiedy to kupiła od Jana i Mikołaja Łowęckich 2 łany osiadłe i 2 puste. Przecław zaś kupił od nich 3 łany (w Łowęcicach?) za 30 grzywien. W poł. XV w. dziedzicami wsi T. byli Janusz i Andrzej, a następnie syn Andrzeja - Wojciech Tarnowski (1462). Nazwiska dziedziców w tym czasie mieszały się, w zależności od miejsca aktualnego zamieszkania. Nie dziwmy się więc, że Gwiazdowscy siedzieli w Tarnowie albo odwrotnie. W 1485 r. Jan Gw. (syn Wojciecha) dokonał podziału majątku z braćmi: Mikołajem, Maciejem, Andrzejem i Stanisławem i niedługo później zapisał na całych swych dobrach po 130 grzywien posagu i wiana żonie Katarzynie. Prócz Gw., Tarnowa i "Posczykowa" w skład jego majątku wchodziły wsi Sokolniki i Jady w pow. gnieźnieńskim. Zmarł on niecałe dwa lata później i Katarzyna musiała pozywać braci Jana o swoją "oprawę".
Maciej, Jan i Stanisław Gwiazdowscy w 1489 r. podzielili majątek następująco: Maciej dostał Gwiazdowo i Jady, Jan "Poszczukowo", zaś Stanisław - Sokolniki. Tarnowo przypadło ks. Mikołajowi, plebanowi w Kostrzyniu i ks. Janowi Komornickiemu, plebanowi w Niezamyślu. W kolejnych latach dobra w P. przeszły na Jana T. i jego brata Piotra oraz siostrę Małgorzatę. W 1499 r. wskutek podziału majątku część wsi dostała ich ciotka Agnieszka, zam. za Jana Brzeszeńskiego. Na przełomie stuleci miały też miejsce liczne sprawy spadkowe, w efekcie jednej z nich wdowa po Janie - Katarzyna - musiała zapłacić 3 grzywny kary Piotrowi Gwiazdowskimu, bo mu "nie uiściła 50 grzywien".
Na pocz. XVI w. dziedzicem ostatecznie został Piotr G., który w 1508 r. zapisywał po 100 grzywien posagu i wiana żonie Katarzynie, córce Sędziwoja Mieleńskiego. Ten sam Piotr niedługo później nazwał się Tarnowskim, ale co się stało z Katarzyną? Nie wiemy. Prawdopodobnie umarła, a kilka lat później Piotr ubiegał się o rękę Heleny Sułockiej, córki Andrzeja. W 1516 r. obiecał, że oprawi jej po 200 grzywien posagu i wiana na poł. swych wsi Tarnowa i Poszczykowa. Obietnicę tę spełnił dopiero po ślubie, w 1521 r., a rok później dał jako "wyposażenie" 100 grzywien swej córce Dorocie. Kilka lat później taż wyszła za Jana Chocickiego. Ponadto Piotr i Helena mieli dzieci: Adama, Wojciecha i Jadwigę. W 1542 r. braciom ś.p. Katarzyny M. przypomniało się, że Piotr wziął przed ślubem 100 grzywien od jej ojca, o co pozywali Bogu ducha winnych Adama i Wojciecha Tarnowskich. Ci zaś po prostu na proces nie przyszli. Niemniej sądy w czasach I Rzplitej działały sprawnie i synów Piotra Tarnowskiego ukarano. To jednak nie był koniec sprawy, ciągnęła się ona jeszcze co najmniej przez 2 lata. Tarnowscy tłumaczyli, że te 100 grz. ojciec dał córce Dorocie, a po jej śmierci pieniądze te i tak odziedziczyli Mieleńscy.
W 1555 r. Adam Tarnowski zapisywał po 600 złp. posagu i wiana swej żonie Małgorzacie Słupskiej, na połowach wsi Tarnowo, "Posczikowo" i Glinki. Zmarł w 1593 r., zaś wdowa w tymże roku skasowała swoją "oprawę" na dobrach. Mieli oni synów: Piotra, Wojciecha i Macieja oraz córkę Zofię. W 1595 r. na swojej połowie Maciej zapisywał posag i wiano (po 3800 złp.) żonie - Barbarze Niemojewskiej. Na pocz. XVII w. Tarnowscy sprzedali swe dobra Janowi Kurnatowskiemu h. Łodzia. Jeszcze w 1628 r. nazwę wsi zapisano jako "Proscichowo", a dziesięć lat później po raz pierwszy pojawiła się ona w zapiskach jako Puszczykowo. Wtedy też (w 1638) Kurnatowski dał majątek swemu synowi Adamowi. Oprócz Tarnowa i P. były to: Zberkowo, Jemielinko i część Kociałkowej Górki. Rok później Adam zapisywał na tych dobrach posag i wiano żonie, Zofii Boboleckiej. Mieli oni dwóch synów: Marcina i Jana, którzy przetrwali w P. i T. okres szwedzkiej nawały. Jan z kolei miał dzieci: Adama i Annę, ale umarł przed 1682 r., zaś opiekunem małolatów został Marcin K. Żyła wtedy jeszcze matka (babcia dzieci) - Zofia Bobolecka.
W 1682 r. Marcin wraz z matką sprzedali majątek Pawłowi Pruszak-Bieniewskiemu. Ten w 1691 r. sprzedał dobra Antoniemu z Pogorzeli Bułakowskiemu, po którym odziedziczyli synowie: Józef, Melchior, Dominik i Michał Bułakowscy. Na pocz. XVIII w. pozywali ich Adam i Anna Kurnatowscy. Zapewne chodziło o pieniądze, bo Bułakowscy już Puszczykowa ze swoich rąk nie wypuścili. Jeszcze w 1708 r. Marcin K. wypłacał jakieś pieniądze (21 tys. złp) swoim bratankom. W tym czasie Bułakowscy puszczali Tarnowo, P. oraz Zberkowo w dzierżawę. Ok. 1720 r. dziedzicem tych wsi został Melchior Bułakowski, ożeniony z Anną Nieżychowską h. Pomian. Po nich dobra miały odziedziczyć dzieci: Jakub, Katarzyna i Zofia, jednak w 1749 r. Melchior B. sprzedał dobra Jakubowi Suchorzewskiemu h. Zaremba, chorążemu bydgoskiemu, za kwotę 66 tys. złp. Zacny chorąży ożeniony był z Jadwigą Zajączkową h. Świnka i miał z nią dzieci: Ignacego (1730-1805), ożenionego z Marianną Anną Sokolnicką h. Nowina, a nast. z Wiktorią Kurcewską h. Śreniawa; Balbinę zam. za Ignacego Szołdrskiego h. Łodzia; Krystynę zam. za Jana Nep. Sokolnickiego; Władysława (ur. 1750), ożenionego z Marianną Sokolnicką; Esterę zam. za Józefa Koszutskiego h. Leszczyc i Jana (1754-1809). Ignacy odziedziczył P. i w 1777 r. wyznaczył swojego plenipotenta - Franciszka Chorodyńskiego. Z kolei majątkiem zajmowali się posesorzy (dzierżawcy?) Jan i Weronika Loga.
Ignacy z Marią mieli sześcioro dzieci: Marię zam. za Piotra Prokopa Sokolnickiego; Wincentego ożenionego z Kornelią Krzyżanowską, a nast. z Julianną Berezińską; Elżbietę zam. za Antoniego Sokolnickiego; Józefa (ur. ok. 1770), ożenionego z Izabellą Sarnowską h. Rudnica oraz Jana, ożenionego z Teklą Radońską h. Jasieńczyk, a nast. z Teresą Turczynowicz. Z drugą żoną Wiktorią Kurcewską miał ponadto 5 dzieci: Szymona, Zachariasza, Salomeę, Józefę i Gabrielę. Z tychże dzieci wieś P. odziedziczyli Józef z żoną Izabelą. Józef S. zmarł w Tarnowie dnia 15 lutego 1828 r. mając 67 lat; dziedziczka żyła 3 lata dłużej, umarła 7 czerwca 1831 r. Pozostawili dwie córki: Justynę (1790-1856) zamężną za Jana Suchorzewskiego (1790-1856), syna Władysława i Marianny Sokolnickiej oraz Izabellę (1791-1874), zamężną za Marcelego Chróścickiego h. Rola.
Justyna i Jan Suchorzewscy mieli czworo dzieci: Antoniego (1818-1907) ożenionego z Florentyną Hulewicz; Teresę zam. za Michała Moszczeńskiego h. Nałecz; Aleksego (1923-1914) oraz Antoninę, zam. za Celestyna Okulicz. Ciekawostką jest, że opiekunem (korepetytorem) synów Suchorzewskich był kilkunastoletni wówczas Hipolit Cegielski. Dziedzice byli także posiadaczami pobliskiego Izdebna. W 1836 r. w P. dokonano uwłaszczenia chłopów. Otrzymali oni po ok. 50 mórg ziemi. Wieś w tym czasie znajdowała się pod zarządem posesorów: Władysława Skrzydlewskiego i jego żony Józefy Czachurskiej, następnie Łukasza Dramińskiego (zm. 1842). Bodajże w tym samym roku Antonina wyszła za Okulicza, a w 1859 r. w P. urodziła się ich córka Marianna Rozalia Justyna. Dziedzicem po ojcu został Aleksy Suchorzewski.
W 1885 r. wieś stanowiła dominium w pow. średzkim o pow. 205,32 ha, w tym 175,9 ha ziemi uprawnej, 8,87 ha łąk, 11,33 ha pastwisk, 4,43 ha lasu i 4,79 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wykazywany do wyliczenia podatku wynosił 2700 marek. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła i owiec. Wraz z Tarnowem stanowiło Rittergut - tzw. "dobra rycerskie". We wsi znajdowało się 7 domów, w których mieszkały 72 osoby. W 1888 r. Aleksy S. sprzedał majątek Antoniemu Zakrzewskiemu, za kwotę 163 tys. marek. Zmarł 2 listopada 1914 r. w wieku 91 lat.
W 1890 r. w P. urodził się syn Zakrzewskiego i Józefy Rychłowskiej - Franciszek Karol; w 1892 r. - Bartłomiej Antoni Marian i w 1894 r. - Jan B. Adam Piotr. Józefa Zakrzewska z d. Rychłowska zmarła dnia 16 maja 1895 r. Syn Franek miał wówczas 4 lata, a Bartek 2 lata. Pod koniec XIX w. spłonął dwór w P. Niestety nie wiemy co się działo w tym czasie z Zakrzewskimi. Na pocz. XX w. dwór został odbudowany, już przez kolejnego posiadacza (zarządcę?) Ernsta Hoffmeyera. Po wyzwoleniu Polski w 1919 r. niemieccy posiadacze opuścili wieś, zaś Puszczykowo przemianowano na P. Zaborze. Dobra przekazane zostały w dzierżawę Dezyderemu Chłapowskiemu h. Dryja. W 1922 r. nazwa wsi otrzymała postać współczesną: Puszczykowo - Zaborze. W 1926 r. dobra pod zarządem Chłapowskiego miały 207 ha, w tym 180 ha ziemi uprawnej, 11 ha łąk i pastwisk, 15 ha nieużytków i 1 ha wody. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 965 talarów tzw. "czystego dochodu". Gospodarstwo specjalizowało się w reprodukcji nasion zbóż. Dezydery zmarł w 1928 r., a dobrami do wybuchu 2. wojny światowej zarządzała wdowa - Irena Chłapowska. W czasie wojny Niemcy przywrócili nazwę wsi - Karlskrone. Nie objęła jej ustawa o zmianie nazw miejscowości Rzeszy i pozostawała w tej postaci do stycznia 1945 r. Po wojnie budynek dworu zapewne został przeznaczony na mieszkania. Po przemianach politycznych 1989/90 dawny majątek stał się własnością ARR, która w poł. lat 90. sprzedała go Przedsiębiorstwu Szkółkarskiemu "Wieczorek", założonemu przez Stanisława Wieczorka. Dwór, park oraz zabudowania poddano gruntownej odbudowie, zarazem adaptując je do potrzeb gospodarstwa.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dł. osi N-S, fasadą skierowany na zachód, podpiwniczony, parterowy i nakryty mansardowym, łamanym dachem. Fasadę akcentuje portyk małego porządku dźwigający balkon na wys. 1-go pietra. Nad nim wznosi się wystawka zwieńczona trójkątnym frontonem. Po bokach wystawki znajdują się po 2 lukarny doświetlające poddasze.

Park

Park z k. XIX w. o pow. 1,87 ha, zachowany w granicach sprzed 1945 r.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011