Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Pierzchno

Piersno

Województwo:wielkopolskie
Powiat:średzki (wielkopolski)
Gmina:Środa Wielkopolska
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Park:nr rej.: 1831/A z 20.02.1981

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 2. poł. XVIII / k. XIX w.
W pobliżu Środy Wielkopolskiej leżą dwie wsi Pierzchno, przy czym opisujemy tu tę położoną na wschód od miasta, leżącą przy ujściu rzeczki Wielka do Moskawy. Niestety fakt bliskości obu wsi utrudnia selekcję informacji, z czym mieli problem nawet autorzy "Słownika Geograficznego...". Obydwie leżały wówczas w powiecie pyzdrskim, zaś obecnie Pierzchno, które jest położone 15 km na płn.-zachód od P. w powiecie średzkim - leży w pow. poznańskim. W okresie staropolskim było ono gniazdem rodowym Koszutskich h. Leszczyc, natomiast opisywaną poniżej wieś odnotowano w źródłach nieco później, czyli dopiero w 1. poł. XV w. i była gniazdem rodowym Pierzchleńskich h. Leszczyc. Powstała na miejscu średniowiecznego grodziska i w XIV w. była wsią szlachecką. Pierwszym znanym dziedzicem był Bogusz z Pierzchna, znany z zapiski w 1433 r., w której Dominik Jeżewski dowodził, że nie będzie płacić za konia i za szkody wyrządzone przez Bogusza Dziersławowi z Murzynowa. W 2. poł. XV w. dziedzicem był syn (wnuk?) Bogusza - Stanisław Pierzchleński, który około 1488 r. uprowadził przemocą sołtysa ze wsi Gołutowo (ob. Gułtowy), należącej do "doktora dekretów" Władysława, kanonika poznańskiego. Sprawę przedstawiono w 1488 r. na sejmiku w Środzie, który miał rozstrzygnąć "czy przez to stała się krzywda dr Władysławowi i czy sołtysa należy zwrócić?" (Sł. Hist.-Geogr. PAN). W razie braku orzeczenia Pierzchliński gotów był poddać się sądowi kościelnemu.
Po Stanisławie wieś P. odziedziczyli jego synowie: Jan, Bogusz, Andrzej, Maciej i Wojciech. Oprócz rodzimej wsi posiadali oni także Chudzice, Wojszewo oraz Mroczki. W tamtym okresie nazwę wsi zapisywano również w postaci "Pirzchno", a nazwisko dziedziców "Pierzchlińscy", "Pierzchińscy", etc. Wyżej wym. panowie bracia mieli siostrę Katarzynę, której w 1507 r. zapisali 100 grzywien posagu. Jej mężem został Piotr Lubikowski (z Lubikowa), który rok po ślubie zapisywał braciom 7 grzywien czynszu rocznego od łącznej sumy (wziętej na wyderkaf ) 100 grzywien. Na połowie wsi zapisał też Katarzynie po 200 grzywien posagu i wiana. W 1514 r. skwitował braci z obiecanych mu w 1507 r. 100 grzywien. Wtedy też dowiadujemy się, że mieli oni także młodszą siostrę - Barbarę - którą Maciej i Jan "wyposażyli" sumą 150 złp. W 1515 r. bracia podzielili majątek, a P. pozostało przy Janie i Macieju. Swoją "oprawę" w wys. 400 grzywien dała im matka - Anna. Rok później Jan P. zapisywał na swoich częściach wsi, młynie z przyległościami i na wszystkich stawach, po 100 kóp posagu i wiana swej żonie Annie. Podwyższył rok później tę kwotę do 2 x 150 grzywien.
Brat Jana - Bogusz - miał 4 synów: Jana, Wojciecha, Andrzeja i Łukasza, ożenionego z Agnieszką Sobocką. Ponadto we wsi mieszkali ich kuzyni: Mikołaj ożeniony z Jadwigą Pigłowską, Wiktoryn ożeniony z Jadwigą Piątkowską i tychże syn Stanisław. W 1584 r. Stanisław Pierzchliński zapisywał po 2 tys. złp. posagu i wiana żonie Annie Krzyżanowskiej. Mieli czworo dzieci: Katarzynę oraz Macieja, Jana i Annę, dla których Pierzchliński w 1589 r. ustanowił opiekunami swego kuzyna Jana Bieganowskiego oraz Macieja Kierskiego. Rok później odkupił połowę Pierzchna należącą do stryja Mikołaja.
Andrzej P., syn Łukasza, na pocz. XVII w. był dworzaninem królewskim, a w 1605 r. zapisywał Jadwidze z P., wdowie po Marcinie Brodowskim, kwotę 700 złp. długu. W 1616 r. odkupił część wsi od swego kuzyna Stanisława. Córka Stanisława, Katarzyna, w 1622 r. wyszła za Zygmunta Skrzetuskiego. W tym czasie Andrzej P. był już podkomorzym poznańskim i starostą stawiszyńskim. W 1623 r. kuzyni zawarli kontrakt, w którym Stanisław "wieś Pierzchno i część dziedziczną Grójca pustą dziś staroście wieczyście powzdał" (powzdał - zrzekł się). Na nic zdały się Andrzejowi te dobra, bo zmarł w 1624 r., a majątek odziedziczyła jego siostra Elżbieta, wdowa 1-o voto Rozdrażewska, 2-o v. Niemojewska, wespół z Marcinem Brodowskim, synem Marcina i Marianną Rozdrażewską, żoną Jana Mielińskiego.
Rozdrażewska w 1624 r. sprzedała swoją część dóbr i dwóch chłopów w Olszewie - Wacławowi Żychlińskiemu h. Szeliga - zięciowi Brodowskiego, który właśnie ożenił się z córką tegoż - Agnieszką. Zmarł on zaledwie po kilku latach, a wdowa Brodowska / Żychlińska wyszła za Wojciecha Śleszyńskiego. Z Wacławem miała pięciu synów, którym w 1629 r. sprzedała swoje części P., Chudzic i Olszewa. Byli to panowie: Władysław, Marcin, Jakub, Łukasz i Wacław. W 1629 r. Żychlińscy płacili ze wsi Pierzchno 5 złotych "podymnego" z 10 dymów (chałup). Osiem lat później Władysław z braćmi sprzedali wieś za 18 tys. złp. Prokopowi Stogniewowi. Ten oprawił na P. sumę 6 tys. złp. swej żonie - Mariannie z Gaju Obornickiej. W 1643 r. sprzedał wieś wyderkafem Janowi Skrzetuskiemu, synowi Melchiora, a rok później Jakubowi Manieckiemu i jego żonie Agnieszce Przecławskiej. Gdy zmarł w 1647 r. nie miał kto wykupić majątku i Manieccy pozwali wdowę i jej dzieci Mikołaja i Elżbietę. Marianna poradziła sobie puszczając wieś w dzierżawę. Po szwedzkim "potopie" Pierzchno (tzn tylko część Stogniewów) odziedziczył syn Mikołaj, który 26 litopada 1658 r. ożenił się z Jadwigą Czacką. Pozostałe części należały do Elżbiety Żychlińskiej i jej męża Stanisława Szczodrowskiego, a od 1670 r. Jana i Marcina Bagińsckich, synów Piotra.
Dziedzicem wsi na pocz. XVIII w. był Jan Piotr Bagiński, ożeniony z Marianną Ulatowską; mieli oni syna Józefa, ożenionego z Marianną Raczkowską. Ciż mieli czworo dzieci: Bernarda, Tomasza, Franciszkę zamężną za Kraśnickiego i Mariannę za Wilkostowskiego. Wszyscy oni w 1745 r. sprzedali swoje części wsi Skórzewskiemu. W 1740 r. posesorem wsi był Łukasz Bogurski, syn Pawła, ożeniony z Teresą Koszutską. Druga część Pierzchna należała w tym czasie do Rożnowskich, którzy byli świadkami na ślubie Stefana Wyrzykowskiego i Marianny Gliszczyńskiej w 1750 r. W 1767 r. Ignacy Skórzewski sprzedał Pierzchno i Chudzice - Walentynowi Zbijewskiemu h. Rola, wojskiemu wschowskiemu, synowi Józefa i Konstancji Miaskowskiej h. Bończa. Walenty miał syna Józefa, późniejszego majora w.p. oraz córki: Weronikę zamężną za Modlibowskiego i znacznie młodszą Urszulę, którą w 1770 r. Walentyn dał na wychowanie bratu - Rochowi Zbijewskiemu. Dziewczynka zmarła mając 13 lat w 1774 r. i pochowana została u bernardynów w Kobylinie.
Józef Zbijewski ożenił się z Konstancją Miaskowską h. Bończa i mieli syna, któremu nadano imię Walentyn po dziadzie. Tenże W. w 1792 r. sprzedał Chudzice i Pierzchno wdowie po Heinrichu, kupcu poznańskim, za kwotę 260 tys. złp. Pani kupcowa nabyła majątek wyłącznie w celu dalszej odsprzedaży, a kolejnym nabywcą został Jan Taroni, który na pocz. XIX w. sprzedał dobra Urbanowskim.
Tak więc na pocz. XIX w. wieś należała do Michała Urbanowskiego, ożenionego z Konstancją Koczorowską. Mieli oni co najmniej dwoje dzieci: Nereusza i Magdalenę zamężną za Skórzewskiego. Dnia 2 lutego 1815 r. Nereusz zmarł i został pochowany "u wejścia" w kościele w Pierzchnie. Stara dziedziczka P. i Chudzic - Konstancja z Koczorowskich Urbanowska - umarła 29 stycznia 1820 r.
Dziedzicem wsi pod koniec lat 20. został Józef Białkowski, ożeniony z Franciszką Szeliską. Mieli oni jedynego syna Alfonsa Klemensa (1813-1863), który dnia 29 kwietnia 1839 r. ożenił się ze Stefanią hr. Bnińską h. Łodzia (1820-1886). Ze związku tego pochodziło sześcioro dzieci: Florenty (1840-1918), Prakseda (ur. 1840), Maria (ur. 1643), Franciszka (ur. 1846), Zofia (ur. 1849) oraz Józefa. Dziedziczka Franciszka zmarła mając 58 lat, dnia 18 maja 1846 r. Dziedzic Pierzchna, Alfons Białkowski, zgninął na skutek swojej głupoty i brawury, gdy pojedynkował się dla zabawy z byłym francuskim kapralem Izydorem Blocket, " nacierając żywo, wpadł przez nieostrożność na ostrze przeciwnika i przebił się". Nie wziął pod uwagę, że Francuz używał rapiera który przebija na wylot w odróżnieniu od polskiej szabli, którą mógł mu ewentualnie coś obciąć. Dlatego też śmiertelność w pojedynkach polskiej szlachty była dużo mniejsza niż we Francji, za to więcej było ran ciętych.
Dziedzic Białkowski pozostawił dzieci: Florentyna (23 l.), Marię (21 l.), Zofię (14 l.) oraz Józefa. Za Blocketem który w porę się ulotnił, Policja z Wrześni wystawiła list gończy.
W 1870 r. Maria Białkowska wyszła za Wacława Zarembę; majątkiem jako posesor zarządzał wówczas jej brat Florenty. W P. urodziły się dzieci Zarembów: Gustaw Adolf (1871), Stanisław (1875), Stefan Edward (1876) oraz Maria Helena (1877). Młoda dziedziczka (36 lat) - Maria - zmarła dnia 6 kwietnia 1880 r. W Boże Ciało roku kolejnego dr. Zaremba ożenił się z 7 lat młodszą siostrą Marii - Zofią Białkowską. Dnia 24 października 1882 r. urodził się ich syn Włodzimierz Marian. Zapewne z tej okazji dziedzic dokonał remontu i rozbudowy dworu. Po kolejnych czterech latach, dnia 6 sierpnia 1886 r. umarła wdowa po Alfonsie - Stefania Białkowska.
W 1888 r. we wsi Pierzchno należącej do parafii Nietrzanów znajdowało się 7 domów z 61 m-cami, wszyscy wyznania katolickiego. Dominium P. podlegało domenie w Chudzicach. Na jego terenie znajdowało się 8 domów ze 112 m-cami. Gospodarstwo z gruntami o pow. 273,99 ha specjalizowało się w hodowli bydła i miało własną mleczarnię. Po śmierci doktora Zaremby, Zofia wyprowadziła się do Poznania, a dobra przeszły w ręce Jana Osowickiego, ożenionego z Wandą Wize. W Pierzchnie rodziły się ich dzieci: Zofia Felicja (1890), Maria Teodora (1892) oraz Kazimierz Tadeusz (1897-1904). Około 1902 r. Osowiccy rozbudowali dwór o boczne skrzydło, a po śmierci syna Tadzia sprzedali majątek w ręce niemieckie. Wanda z Wizów Osowicka zmarła w P. dnia 14 kwietnia 1915 r. W roku kolejnym, dnia 31 września 1916 r. Maria Osowicka wyszła za Witolda Cybulskiego. Po czterech kolejnych latach jej starsza siostra Zofia wyszła za Romana Aleksandra Pasławskiego z Zamościa, syna Juliana i Joanny Świczańskiej.
W 1913 r. dobra rycerskie Pierzchno należały do hauptmanna Georga Reinkinga i miały 304 ha obszaru, w tym 242 ha ziemi uprawnej, 50 ha łąk, 4 ha lasu, 6 ha nieużytków i 2 ha wody. W gospodarstwie hodowano 40 koni, 150 szt. bydła plus 60 cielaków oraz 100 szt. trzody chlewnej. Po 1920 r. Reinking nie opuścił Pierzchna. Przezwał się Jerzym i spokojnie prowadził gospodarstwo, którego obszar (wraz z częściami składowymi) był identyczny jak w 1913 r. Czysty dochód gruntowy w 1926 r. wynosił w 1117 talarów. Majątek posiadał młyn wodny, kolejkę polną i mączkarnię parową. Specjalizował się w hodowli bydła i koni szlach. półkrwi oraz uprawie ziemniaków. W 1930 r. wieś miała 157 mieszkańców. Był tu także młyn wodny J. Wasilewskiego, kowal J. Wolniewicz oraz kołodziej M. Osiewicz. W latach 1943-45 wieś wraz z kolonią leżącą 500 m. w kier. wschodnim nosiły nazwę Reinkingshofen, co może sugerować, że rodzina Reinkingów siedziała tu do końca 2. wojny światowej (nowe nazwy nadawano miejscowościom po reformie III Rzeszy w 1943 r.). Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5962 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3770_Miloslaw_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta w dł. osi W-E, fasadą skierowany na północ (od tej strony widoczny jest okrągły podjazd). Częśc parterowa nakryta łagodnym dachem dwuspadowym, piętrowa - czterospadowym.

Park

Park dworski z k. XVIII / XIX w. o pow. 4,22 ha, zachowany w dawnych granicach, obecnie na dz. ewid. nr ...7/1.

Inne

Zespół folwarczny z przeł. XIX i XX w.
Kolonia mieszkalna: ośmiorak z 1899 r., czworak z 1908 r. i sześciorak z 1912 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Daniel Brzeziński4 lata i 3 miesiące temu
Kolejny przykład pięknego zabytku nie wpisanego do rejestru zabytków (wpisany jedynie park). Nie mogę się powstrzymać od sparafrazowania słynnego cytatu z seksmisji : "Ja tu widzę siostry, że wy niezły b...l macie w tym swoim Narodowym Instytucie Dziedzictwa!" (oryginalnie w Archeo)