Gaj Wielki

Stan obecny

Stan własności nieznany - prywatny albo J.S.T.

Historia

Dwór z 2. poł. XVIII / XIX w.
Gaj Wielki to wieś leżąca przy DK nr 92, w odległości 14 km na zachód od granic miasta Poznania. Pierwsze wzmianki o wsi Gaj pochodzą z XIII w., a w Regestach Dworzaczka pojawiają się na pocz. XV w., kiedy to jej dziedzicem był Piotr Skóra, podsędek ziemski poznański w okresie 1432-1440, sędzia ziemski pozn. 1441-51, etc... Drugim ośrodkiem zarządu dóbr we wsi (po folwarku) było sołectwo, które zapewne dostarczało zyski biskupom poznańskim. W 1408 r. wymieniony został sołtys z G. - Boguchwał. Zacny sędzia z żoną Jadwigą mieli trzech synów: Andrzeja, Wojciecha i Aleksandra. Gaj i inne dobra odziedziczył Andrzej, a następnie jego synowie: Mikołaj i Jakub. Ciż Skórowie w 1465 r. procesowali się z Katarzyną, wdową po Jakubie, kasztelanie rypińskim. Intromisję do dóbr otrzymali także Stanisław i Dobrogost Ostrorogowie. Jako, ze Skórowie przez 5 pokoleń trzymali dzierżawę królewskich Obornik, nazwali się Obornickimi, zaś pieczętowali herbem Abdank. Piotr i Jadwiga mieli także dwie córki: Katarzynę i Barbarę - cysterki w klasztorze w Owińskach (lata 1468-78).
W latach 70. XV w. właściciele intensywnie wymieniali się częściami dóbr, w tym wsiami, młynami i kamienicami w Poznaniu. W 1472 r. Piotr z G. zapisywał po 200 grzywien posagu i wiana żonie Jadwidze. Był on także właścicielem Obornik. Miasteczko to było własnością królewską, którym zarządzali właśnie Skórowie. Wymienienie tu wszystkich członków rodziny pozbawione jest najmniejszego sensu, tak więc dodamy tylko, że potomkowie Skórów zarządzali dobrami aż do końca XVII w.
W skład licznych wsi, do których sięgały wpływy Obornickich, wchodziła przede wszystkim Stramnica, a także miasto Międzychód, wsi: Kiączyn, Uścikowo, Bogdanowo, Wargowo, Sierpowo oraz wsi koło Międzychodu, czyli Wielawieś oraz Michoczyn. W 1511 r. król wyznaczył komisarzy do podzielenia Obornik pomiędzy Wojciecha Skórę, wojewodę płockiego i Grzegorza, a Mikołaja Skórę z Gaju. Bracia Skórowie i ich kuzynowie byli awanturnikami i potrafili wzajemnie wygnać się z dóbr, o co później toczyły się liczne sprawy sądowe. Potrafili też nie dopuścić do zawarcia porozumienia w sprawie dziedziczenia dóbr, o co pozywany był Feliks Skóra w 1514 r. Dwa lata później Feliks, Grzegorz i Mikołaj S. płacili karę za to, że wygnali z borów niejakiego Mścisza Ludomskiego. Niedługo później Grzegorz wyrzucił z dworu swego brata Mikołaja, o co ten pozywał go w 1517 r. Jednak już w 1522 r. Mikołaj "stanął na nogi", bo zapisywał po 900 złp. posagu i wiana żonie - Reginie Opalińskiej. Jeszcze później awansował społecznie i został sędzią ziemskim w Poznaniu. Mikołaj i Grzegorz mieli trzeciego brata - Feliksa, ożenionego z Dorotą. Po jego śmierci taż wyszła ponownie za mąż, za Jana Grabskiego; ona także posiadała część Obornik. W 1554 r. Mikołaj spisywał wzajemne dożywocie z żoną, wspomnianą wyżej Reginą O. Mieli oni córkę Katarzynę, zamężną za Klemensa Jabłkowskiego oraz synów Stanisława i Wojciecha. Drugi z braci z czasem został księdzem, ale również posiadał dobra ziemskie, czyli część Obornik, wieś Knieję i od 1566 r. Myślątkowo. Do 1570 r. Skórowie niepodzielnie panowali na swych dobrach. W tymże roku Stanisław S. sprzedał część dóbr Zofii Ostroróg z Tęczyna. Jeszcze później wśród współwłaścicieli pojawiło się nazwisko Macieja Swinarskiego i jego szwagrów. Byli to Czarliński i Wielżyński oraz tychże dzieci. W 1594 r. Andrzej S. (nepot ks. Wojciecha) sprzedał kilka wsi synom Pawła Czarlińskiego: Stanisławowi, Andrzejowi i Wojciechowi.
Od pocz. XVII w. w zapiskach pojawiają się kolejne osoby spoza rodziny (pomijamy wyderki, czyli "sprzedaż niedokonaną"): Maciej Krzyżanowski, Wojciech Krzesiński (1607) i Jerzy Tłocki, który w 1615 r. zapisywał córce Wojciecha S. i Siedleckiej - Katarzynie - po 4 tys. złp. posagu i wiana. Tłocki niebawem umarł, zaś Katarzyna wyszła za Macieja Manieckiego z Manieczek w pow. kościańskim. Tejże brat Andrzej ożenił się z Barbarą Breza, a w 1618 r. spisywali oni wzajemne dożywocie. Mniej więcej w tym czasie po raz pierwszy pojawia się nazwa Gaj Wielki, którego dziedziczką (a raczej części tej wsi) była Regina Wielżyńska, wdowa po Stanisławie, pani oprawna na Wierzei i Grzebieniskach. Na Gaju w 1623 r. Jan Skóra (syn Wojciecha) zapisywał 17,5 tys. złp. posagu żonie Barbarze Grocholskiej. Trzy lata później Andrzej S. z żoną Jadwiga Siedlecką sprzedali folwarki "Sworowski" i "Brzeziński" (w mieście Oborniki), Janowi z Warzymowa Sokołowskiemu, staroście radziejowskiemu. Taż Jadwiga w 1639 r. brała udział w zabójstwie Jana Śremskiego, w kamienicy (w Obornikach?), przy ul. Woźnej (Bedeltica). Trzy lata później zmarła. Jej jedynym spadkobiercą był syn Piotr, nowicjusz i jezuita krakowski, który miał jednakowoż przyrodniego brata Floriana Wilczyńskiego. W 1643 r. doszło do rozliczenia pomiędzy braćmi. Posesorem wsi Gaj należącej do Jana S. był wówczas Andrzej Żernicki. W 1649 r. wykupił on całą wieś od Stanisława S. W kolejnych latach kupił także Sierpowo i Stramice od Joachima Ernesta Wedelskiego. Był dziedzicem tych wsi do ok. 1670 r., następnie przeszły one w ręce Jakóba Zakrzewskiego. Na przełomie XVII i XVIII w. we wsi wybudowano nowy dwór, wzmiankowany w 1710 r. z okazji ślubu dworzan: Jakuba Jabłońskiego i Anny Witkowskiej. W kolejnych latach wieś była dzierżawiona, m.in. rodzinie Moszczeńskich h. Nałecz, a później rodzinie Raczyńskich.
W 1763 r. dla posesorów Gaju - Józefa i Katarzyny Raczyńskich wybudowano dwór, w którym rok później urodził się ich syn - Andrzej Klemens. Kolejnymi posesorami zostali Wojciech i Salomea Koczorowscy h. Rogala, którym w 1774 r. urodziła się córka Apolonia Eleonora. Ekonomem majątku był w tamtym czasie Stanisław Malicki. Jak widać na podst. zapisek, dzierżawcy majątku Gaj zmieniali się średnio co 10 lat. W latach 80. XVIII w. byli to Wojciech i Salomea Dramińscy, którzy pojawili się tu po śmierci Adama Koczorowskiego (w 1780 r.). Kolejnym posesorem był Franciszek Gasiorowski, zmarły w 1790 r. i pochowany u reformatów w Szamotułach. Dziedzicem wsi w tamtych czasach był Jakub z Wybranowa Swinarski h. Poraj, który w 1792 r. zapisywał posag siostrze - Katarzynie, zamężnej za Wojciecha Sadowskiego h. Nałęcz. Na pocz. XIX w. dziedzicem G. był Teodor Cielęcki z Rudek z żoną Urszulą Kowalską, zaś posesorem dóbr Teodor Breański (?) z żoną Brygittą Falęcką. W 1805 r. we dworze dóbr Gaj urodził się ich syn Walerjan Tyburcy. Następnie wieś przeszła w ręce Emiliana Węgierskiego z żoną Teodorą Cielęcką (córką Teodora i Urszuli), a później Leonarda Kwileckiego z Rudek, syna Klemensa Alojzego i Anieli Anny Kwileckiej (zm. w 1845 r.). Z żony Tekli Sieroszewskiej pochodził syn - Stefan hr. Kwilecki, ożeniony z Barbarą Mańkowską h. Zaremba. Ostatnim z tej rodziny w Gaju Wielkim był syn Stefana i Barbary - Stanisław hrabia Kwilecki, bezpotomny, zmarły 2 grudnia 1906 r. i pochowany w Kwilczu.
W 1885 r. Gaj Wielki dzielił się na wieś oraz dominium w pow. szamotulskim. W skład wsi wchodziła także osada Sierpówko. Było tu łącznie 21 domów ze 180 m-cami, w tym 160 katolików i 20 ewangelików; 41 analfabetów. W skład domeny wchodziły folwarki: Sierpówko i Stramnica; na terenie dominalnym znajdowało się 26 domów z 403 m-cami, w tym 364 katolików i 39 ewangelików; 145 analfabetów. Na pocz. XX w. wieś przeszła w ręce Stanisława Dembińskiego, a następnie rodziny Hebanowskich z Brzostkowa. W 1926 r. dobra pod zarządem dr Bogumiła Hebanowskiego miały 1483,24 ha obszaru, w tym 1019 ha ziemi uprawnej, 178 ha łąk i pastwisk, 234 ha lasów, 72 ha nieużytków i 1 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 5169,71 talarów. Majątek posiadał własną gorzelnię i cegielnię. Bogumił H. (1870-1953) był synem Stanisława (1820-1898) i Antoniny Prądzyńskiej h. Grzymała. W 1911 r. ożenił się z Zofią Ponikiewską h. Trzaska (1880-1958), z którą mieli troje dzieci: Klemensa, Lucynę i Stanisława (1912-1983), czterokrotnie żonatego: z Heleną Keszycką h. Nałęcz (dwoje dzieci). następnie Wanda Mańkowską h. Jelita (syn Marek), Wandą Chorzemską (brak dzieci) i z Ireną Maślińską (dwoje dzieci).
W 1930 r. wieś liczyła 808 m-ców. Był tu także zakład ogrodniczy Romana Sroczyńskiego, karczma J. Wujka, kuźnia Stanisława Wiśniewskiego i zakład kołodziejski Fryderyka Wizniaka. Majątek znajdował się w rękach Hebanowskich do wybuchu 2. wojny światowej. W latach 1939-45 nosił nazwę Gross Hag (od 1943 - Großhag). Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu P.A.N.;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Wielka genealogia Minakowskiego "Wielcy.pl", Marek Jerzy Minakowski;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
5590 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3565_Gr_Gay_1940.jpg
5591 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3565_Gr_Gay_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi N-S, fasadą skierowany na wschód, nakryty dachem czterospadowym krytym eternitem. Wejście poprzedzone gankiem i schodami. Od str. zach. dostawiony współczesny budynek parterowy, stylizowany na dwór (brak na mapach z 1940/44 r.).
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze zachowany. Nastąpiły jedynie niewielkie zmiany w budynkach gospodarczych, a także wyschły stawy - na terenie podwórza i obok niego.

Park

Park dworski z XIX w. miał 1 ha obszaru, plus 1 ha sadu. Od zach. i płd. otoczony był drzewostanem naturalnym (rosnącym na podmokłym terenie), a obecnie cały ten obszar - 4,15 ha - może sprawiać wrażenie pozostałości parku, tym bardziej, że na skutek rozrostu samosiewów drzew liściastych - szczególnie w zachodniej części - osiągnęły one spore rozmiary.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011