Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Czarkowo

Zaubern

Województwo:wielkopolskie
Powiat:gostyński
Gmina:Poniec
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Obiekt:dwór, nr rej.: 553 z 14.04.1956

Stan obecny

Łagrom-Agro Sp. z o.o. Czarkowo
Dwór na wyspie - prawdopodobnie własność J.S.T.

Historia

Dwór z XIX w., dwór obronny na wyspie z XVI w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1310 r., kiedy to została ona włączona do powiatu ponieckiego przez księcia śląskiego Henryka II. Pierwszym znanym nam właścicielem był rycerz Gniewomir. Pierwotnie nazwa wsi stanowiła odmiany słowa Czarnkowo, np Czarncowo w 1406, czy Czarnkow w 1454 r. Potomkiem Gniewomira był Gniewosz, o którym liczne wzmianki pochodzą z lat 1400-1427. Miał on co najmniej trzech synów: Jana, Gniewosza i Mikołaja. W 1437 r. Mikołaj zapisywał żonie Farmozie 90 grzywien posagu i t. wiana. Bracia posiadali także dobra Konarzewo, na których w 1449 r. pozostał Mikołaj, Czarnkowo dając Janowi i Gniewoszowi. Ten ostatni brał ponoć udział w bitwie z Krzyżakami pod Chojnicami, gdzie został wzięty do niewoli. Mniej więcej w 2. poł. XV w. właściciele wsi zaczęli nazywać się Czarnkowskimi. Byli to kolejno Jan, a następnie Hieronim, który w 1530 r. sprzedał swoje części dziedziczne Maciejowi Skórzewskiemu za kwotę 600 grzywien. W kolejnych latach dziedzic posługiwał się zamiennie nazwiskiem Skórzewskiego albo Czarnkowskiego. W 1537 r. zapisał 100 grzywien posagu żonie Annie, córce Wawrzyńca Czarnkowskiego. W tym okresie dość ciężko przypisać poszczególne zapiski do odpowiednich majątków o nazwie Czarnkowo, z których dwa znajdowały się w niewielkiej od siebie odległości, dlatego będziemy posługiwać się tylko informacjami 100-procentowo pewnymi. Pewne jest, że w latach 60. XVI w. dziedzicami wsi byli ex equo wdowa po Macieju – Anna Czarnkowska (Skórzewska) oraz bracia Jan, Jakub i Wojciech Czarnkowscy. Zapewne to dla nich, na niewielkiej wyspie pośrodku dużego stawu wzniesiony został dwór obronny. W kolejnych latach dziedzice nadal nie mogli się zdecydować, jakim posługiwać się nazwiskiem i tak do 1572 r. mamy tu Czarnkowskich seu Skórzewskich. W tymże roku sprzedali oni dobra Janowi Miaskowskiemu h. Bończa, dziedzicowi w Pomykowie. Jego żoną była Jadwiga Tarnowska, 1-o v. Zawadzka. W 1581 r. jej oprawę na wsi kasowali Bartłomiej i Stanisław Ossowscy. Dziedziczka w 1603 r. pozwoliła synom na ugodę dotyczącą podziału dóbr. Wojciech wziął Czarkowo, Andrzej - Ciołkowo, Stanisław – części Moraczewa, a Jan tylko pieniądze. W 1607 r. Wojciech Miaskowski zapisywał na poł. wsi 6 tys. złp. posagu żonie Łucji Krzyżanowskiej, córce Macieja. Informację tę znajdujemy ponownie pod rokiem 1619, tyle że dopisano tam również części wsi Drzewce, zaś kwota wynosi 2600 złp. Wojciech i Łucja mieli syna Stanisława oraz córki: Zofię, Dorotę i Annę - która wyszła za Jana Kołudzkiego. W 1629 r. otrzymała ona od męża 6 tys. złp. posagu. Jej siostra Dorota wyszła za Marcina Głoskowskiego, zaś Zofia za Stanisława Koszutskiego h. Leszczyc. W 1634 r. siostry Anna i Dorota wyderkowały dobra małżonkom: Jadwidze Miaskowskiej i Jakubowi Koszutskiemu h. Leszczyc. W zapisce nie jest podany okres transakcji, w każdym razie już w 1637 r. Zofia sprzedała swe części dziedziczne mężowi, zaś Dorota swoje - wspomnianemu wyżej Jakubowi. W kolejnych latach został on jedynym dziedzicem Czarkowa i części Drzewiec. Mieli z Jadwigą synów: Łukasza, Stanisława i Kazimierza. W 1663 r. zawarli kontrakt działowy, na mocy którego Czarkowo oszacowane na 30 tys. złp. wziął Kazimierz. Część Drzewiec o wartości 20 tys. złp dostał Stanisław Koszutski. Kazimierz ożenił się z Katarzyną Golińską; zmarł przed 1689 r. Mieli oni córkę Jadwigę, która 6 lutego 1690 r. zaślubiła Andrzeja z Nowej Wsi Potockiego. Bratem dziedziczki Katarzyny był zaś burgrabia koniński Jan Goliński. W 1690 r. miała miejsce sprawa sądowa przeciw dziedziczce i jej zięciowi o „gwałty, szkody i poranienia”.
Na przeł. XVII i XVIII w. dobra nabył od Koszutskich Adam Gruszczyński, kasztelan gnieźnieński. Wystawił on we wsi dwór, o którym mówi informacja z 1712 r. o śmierci dziedzica. Ciało początkowo leżało we dworze, następnie zostało eksportowane do reformatów (zapewne do Rawicza). Majątek Gruszczyńskiego obejmował wówczas Czarkowo, Drzewce, Sarbinowo i Rokosowo (?). Czarkowo w drodze małżeństwa Konstancji z Koszutskich przeszło na Franciszka (Floriana?) Konarzewskiego. W 1716 r. urodził się ich syn Rafał Franciszek. W kolejnych latach w Czarkowie znajdujemy nazwiska: Topolskich, Kierskich (1738), Antoniego Wyssogotę-Zakrzewskiego h. Wyskota (okres 1749-60) i Michała Dramińskiego (1761). W większości byli to posesorzy dóbr; dziedziczką do swojej śmierci w 1763 r. była Eleonora z Łukomskich Kościelska. Na wiosnę 1764 r. Michałowi i Urszuli Dramińskim urodziła się córka Franciszka Zofia Konstancja a niedługo później Józef, przy połogu którego Urszula zmarła. Kolejnym dziedzicem Cz. został Franciszek Ksawery Wyssogota-Zakrzewski, generał adjutant królewski, syn Antoniego i Malczewskiej. Ożenił się on z Antoniną Sczaniecką h. Ossoria, córką Prokopa i Weroniki Twardowskiej. Z okazji ślubu zapisał on żonie 70 tys. złp. Była to wówczas równowartość sporego majątku ziemskiego. Mieli oni syna Klemensa Rocha, ożenionego z Józefą Lipską h. Grabie. Poprzez Sczanieckich i Wilkońskich dziedzice spokrewnieni byli z rodziną Zbijewskich h. Rola. Nie wiemy na skutek jakich transakcji, już w 1791 r. dziedzicem Cz. został Wincenty Ignacy Izydor Zbijewski h. Rola (1746-1827), syn Rocha i Hiacynty Skaławskiej, ożeniony z Ewą Nieżychowską h. Pomian (1768-1842). Mieli oni czworo dzieci: Józefę, Kunegundę, Ignacego i Adama, z których dobra odziedziczyła córka Kunegunda (1793-1849). W 1815 r. w Białczu Starym zaślubiła ona Franciszka Ksawerego Antoniego Mycielskiego h. Dołęga (1797-1822). Młody dziedzic zdążył przed śmiercią począć cztery córki: Michalinę, Józefę Ewę Elżbietę (1817-1883), Annę (1818-1859) i Sydonię (1820-1840). Zapewne ku jego pamięci założony został folwark Franciszkowo, gdyż w tym czasie nie znajdujemy wśród rodziny Mycielskich żadnego innego Franciszka związanego z Czarkowem. Józefa w momencie śmierci ojca miała 5 lat i dopiero w 1839 r. w Pońcu zaślubiła Marcelego hr. Żółtowskiego z Czacza h. Ogończyk. Mieli dwoje dzieci: Alfreda (1841-1877) i Anielę (1849-1898). Alfred w dniu 17 sierpnia 1870 r., w Krakowie ożenił się z Zofią hr. Krasicką z Siecina h. Rogala (1846-1883). Dopiero po ślubie oficjalnie otrzymał majątek w Drzewcach i Cz. Przez poprzedni okres, po śmierci Wincentego Zbijewskiego dobrami zarządzali zapewne posesorzy. Dziedzice Zofia i Alfred Żółtowscy mieli dwóch synów: Jerzego Mikołaja Marcelego Mariana (1870-1888) oraz Jana Nepomucena Mariana Maurycego Józefa Ludwika (1871-1946).
W 1885 r. na Czarkowo składała się gmina wiejska oraz dominium w pow. krobskim. W skład domeny o pow. 1216 mórg wchodziła osada Franciszkowo; łącznie było tu 26 domów i 154 m-ców, w tym 149 katolików i 5 ewangelików; 39 analfabetów. Po śmierci Alfreda Żółtowskiego majątek przekazano młodszemu synowi Janowi, pomimo że był on wtedy jeszcze kawalerem. Hrabia ożenił się dość późno; w dniu 14 września 1904 r. w Warszawie zaślubił Ludwikę Marię Helenę, hrabinę Rowita-Ostrowską piszącą się z Ujazdu, h. Rawicz. W międzyczasie majątek w Czarkowie doprowadził do rozkwitu. Drzewce na pocz. XX w. sprzedano braciom Stanisławowi i Tadeuszowi Haertle. Obydwaj uczyli się w wyższej szkole agronomicznej w Berlinie, gdzie w latach 1910-13 zdawali z wyróżnieniem swe egzaminy dyplomowe. Później, w okresie międzywojennym ich brat Feliks Maria Haertle był także dzierżawcą Czarkowa. W 1926 r. na 310-hektarowy majątek składało się 255,3 ha ziem uprawnych, 11,4 ha łąk i pastwisk, 12,5 ha nieużytków i 0,8 ha wody. Majątek specjalizował się w reprodukcji nasion buraczanych; czysty dochód gruntowy wynosił 1388 talarów. W 1930 r. Czarkowo leżało w pow. gostyńskim i liczyło 321 m-ców. Jan i Ludwika Żółtowscy mieli 11-o dzieci: Ksawerego (1906-1915), Krystynę (1907-2001), Różę (1909-1997), Jerzego Grzegorza (1911-2002), Teresę (1914-1992), Michała (1915-1939), Juliusza (1916-1944), Alfreda (1918-1939), Aleksandra (1920-1923), Józefę (1923-2007) i Zofię (ur. w 1927 r.). Po 2. wojnie światowej dobra Żółtowskich zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Ziemie podzielono częściowo pomiędzy rolników, zaś resztę otrzymały Drzewce. W 1953 r. w Czarkowie utworzona została Spółdzielnia Produkcyjna, która w przeciwieństwie do innych tego typu w latach 50. działała bardzo prężnie i otrzymała nawet sztandar przechodni. Później na terenie gospodarstwa utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Nie wiemy, co po wojnie stało się z dworem, w każdym razie nie zachował się on do czasów obecnych.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Mapster: 13295 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P41-S24-G_KROBIA_1933.jpg;
17094 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_349_Gostyn_ca1893_DRMC5820349.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wznosił się pośrodku podwórza gospodarczego, wybudowany był na planie prostokąta w dłuższej osi WzS-EzN, fasadą skierowany był na południe. W miejscu tym, na dz. ewid. nr ...17 wznosi się obecnie niewielki budynek nakryty naczółkowym dachem, wejściem skierowany na płn.
Dwór obronny na wyspie (lokalizacja zaznaczona na mapce obok) był niewielkim budynkiem na planie prostokąta, wybudowanym w dłuższej osi w kier. NzW-SzE, fasadą skierowany na wschód. Od tej też strony znajdował się wjazd na wyspę, zapewne przez most, który obecnie nie istnieje. Budowla znajduje się w stanie ruiny.

Park

W Czarkowie nie powstało regularne założenie parkowe. Niewielki ogród rozciągał się pomiędzy tzw. „Rowem Czarkowskim” zasilającym w wodę stawy, a podwórzem gospodarczym. Pozostałości ogrodu oraz podwórze gospodarcze znajdują się na dz. ewid. nr ...4/1 o pow. 1,8833 ha. (Geoportal, 28.12.2017 r.)

Inne

Oficyna dworska z XVIII-XIX w., nr rej.: 552 z 14.04.1956
Spichrz dworski z 1 poł. XIX w., nr rej.: 236/A z 11.09.1968

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.