Bronikowo

Stan obecny

Szkoła Podstawowa im. por. Stefana Rysmana w Bronikowie.
Ul. Morownicka 26, 64-030 Bronikowo

Historia

Pałac z k. XIX w.
Bronikowo to wieś leżąca 6 km na płd. zachód od miasteczka Śmigiel. W XIV w. była to wieś szlachecka. Dziesięciny z ról kmiecych w B. płacono biskupom poznańskim, a w 1403 r. biskup sprzedał je kościołowi parafialnemu w Radomicku. Pleban zaś uważał, że dziesięciny te należały do jego kościoła od dawnych czasów. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z 1397 r.; wieś odnotowano z okazji sporu pomiędzy Wojciechem Barklińskim, a niejakim Ramszykiem, o czwartą część "Bronkowa" i Jeleniewo. W zapiskach można znaleźć kilka innych postaci tej nazwy: Broncow (1399), Bronckowo (1402), Broncowycze (1434), a nawet Bronice (1524). W latach 1399-1403 we wsi występuje Gunter, zwany też Pradlem z Bronikowa. Przydomek "Pradel" nosił także jego brat Mikołaj z Br.
Na pocz, XV w. we wsi pojawiła się rodzina Ramszów Opolskich, która z Pradlami nie miała nic wspólnego, a wywodziła się z miejscowości Oppeln koło Löbau na Łużycach. W Wielkopolsce pojawiła się już w XIV w., zaś pierwszym z nich był starosta wschowski Ramszil von Oppeln. Protoplastą Bronikowskich był Henryk Ramszel z Koszanowa, występujący w 1401 r., piszący się Henrykiem de Opol w 1405 r., Opolskim z Ziemina lub Czackim w 1406 r. Żona Henryka z Bronikowa z dziećmi występowała w 1412 r. i brała udział w licznych sprawach sądowych. Przykładowa wzmianka z t. r. mówi, że "pani Henrykowa z dziećmi ma być pozywana do sądu wschowskiego, a nie do kościańskiego" (Sł. Hist.-Geogr. PAN). Kolejnym z tych Ramszów Opolskich był Oswald, ożeniony z Wiecoszką. W 1437 r. sprzedał on swój Mechlin oraz Łęg Mikołajowi Sepieńskiemu. Tak więc forma nazwiska z przydomkiem Opol (czy też Opel, Oppeln) - Bronikowskich powstała nieco później.
W latach 1434-73 we wsi występuje Jan Bronikowski, sędzia wschowski. W 1434 r. toczył on spór z Dominikiem z Polskiego Wilkowa o 100 grzywien poręczenia. Jego żoną była Małgorzata Korzbok z Kamieńca. W 1453 r. dokonano rozgraniczenia między Bronikowem tegoż Jana a Machcinem, należącym do Rafała z Leszna, kasztelana przemęckiego, zaś w 1464 r. pomiędzy B. i Morownicą, należącą do Dobrogosta Karśnickiego: usypano 44 kopce. Następnie (lata 1466-77) wzmiankowany jest Mikołaj Bronikowski, ożeniony z Małgorzatą, który w 1470 r. kupił część Zielęcina od Marcina Jastrzębskiego; w 1475 r. był dziedzicem w Białym Piątkowie; zmarł ok. 1497 r. W latach 1480-86 we wsi występuje Mikołaj Włodek Bronikowski, w roku 1476 piszący się także z Zimnej Wody w pow. pyzdrskim. Jego córkami były Jadwiga, która siedziała w Dembiczach i Piątkowie oraz Elżbieta w Bronikowie. Miał też syna Wincentego, który będąc jeszcze młodzieńcem (w 1501 r.) puścił połowę wsi na wyderkaf swej ciotce Dorocie Zbarzewskiej. Ożenił się dopiero w 1520 r. zapisując swej wybrance - Małgorzacie Gołutowskiej - po 200 grzywien posagu i wiana. Posag zazwyczaj oprawiano na połowie dóbr, a na drugiej Wincenty w 1535 r. zapisał kopę czynszu rocznie - księdzu Marcinowi Psarskiemu, kustoszowi kurnickiemu i altaryście w Osiecznej, za 15 grzywien wyderku. Miał on z Małgorzatą trzech synów: Macieja, Stanisława i Wojciecha. Wybudował w Bronikowie obszerny dwór, w którym mieszkali wraz z synami. Maciej w 1549 r. zapisywał po 300 złp. posagu i wiana swej żonie Annie Powodowskiej. W tym samym roku odkupił za 100 grzywien część dworu od brata Wojciecha. Podczas podziału B. w 1556 r. odnotowano nazwy lokalnych obiektów, na przykład (podajemy za Sł. Hist.-Geogr. PAN): "strugi Sucha, Fudza i Święta, bród Bystrzec, młyn Wodnik ze stawem i zalewkiem do grobli pośredniego stawu; Stary Dwór z ogrodem; Obora i Swarzykowo łąki, Piasecznik staw, Kamionka, Lipieniecz, Wyremba" (?). W 1579 r. z części Wojciecha płacono pobór z 2 i pół łanu i 2 zagrodników bez roli. Od owczarza nie płacono bo umarł, a oracz też nie płacił, bo spaliła mu się chałupa. Z części Macieja Br. płacono od półtora łanu, 2 zagrodników z rolą oraz oracza z dwoma pługami. Ponadto był tu łan pusty i dwie zagrody które opustoszały z powodu zarazy.
Maciej Br. zmarł ok. 1586 r., miał z Barbarą Gnińską syna Baltazara i córki: Zofię, Helenę oraz Małgorzatę. Po śmierci ojca Baltazar sprzedał część wsi "z uroczyskami" Wacławowi Słupskiemu. Z kolei Wojciech miał synów: Jana, któremu sprzedał swoją cz. Bronikowa i Radomicka oraz Piotra, hultaja, znanego ze sprawy o zabicie na drodze publicznej Krzysztofa Rozdrażewskiego. Pod koniec XVI w. Bronikowscy porzucili wiarę katolicką na rzecz luteranizmu. Wizytacja w 1619 r. wykazała, że kościół jest drewniany, zrujnowany, a jego wezwanie nieznane. W takim razie ciekawe jest, komu 2 folwarki składały dziesięciny, kto obrabiał pół łanu roli plebańskiej i komu chłopi dawali meszne? Informacje te dot. zapewne okresu, w którym kościół funkcjonował jeszcze "normalnie".
Piotr Bronikowski z czasem się uspokoił, a w 1599 r. zapisywał na swojej połowie wsi po 1500 złp. posagu i wiana żonie Annie Pudliszkowskiej, córce Jerzego. Mieli oni dwóch synów: Jana i Macieja, który w 1614 r. zapisywał 2800 złp. posagu żonie Jadwidze Szczuckiej, córce Walentyna. Ojciec wówczas już nie żył. Z kolei Baltazar Br. miał synów: Hieronima i Jana. W 1616 r. odnotowano, że Hieronim odebrał 120 zł. od swego kuzyna Jana (syna Piotra). Tenże Jan w 1629 r. wydzierżawił swoją część Br. Wojciechowi Zdzarowskiemu, ożenionemu z Małgorzata Sławianowską. Sam ożenił się z Zofią Sadowską, córką Jana Sędziwoja S., burgrabiego ziemskiego z Poznania. W 1636 r. zapisywał jej 3 tys. złp. posagu.
W 1637 r. żyła jeszcze stara dziedziczka Barbara Gnińska (wdowa po Macieju Br.), która mieszkała razem z córkami Heleną i Małgorzatą. Swoją część wsi wydzierżawiły one Annie Małgorzacie Raczyńskiej, wdowie po Jerzym Nibszycu. Małgorzata Br. wyszła za Jana Bartoszewskiego, a w 1642 r. wraz ze swoim kuzynem Wacławem Br. sprzedali część Bronikowa - Dobrogostowi z Łukowa Zbyszewskiemu, mężowi Heleny Br. Kontrakt spisany 14 stycznia 1640 r. zobowiązywał Zbyszewskiego do oprawienia Helenie 6 tys. złp. dożywocia, ponadto 4 tys. dla matki, z tego 2 tys. dla siostry Małgorzaty. W 1645 r. sprzedał swoją część wyderkafem, a w latach 50. XVII w. sprzedał ostatecznie Krzysztofowi Jaraczewskiemu h. Zaremba, podsędkowi z Wschowy. W tym czasie na części Bronikowskich siedział Jan z żoną Anną Sadowską, którzy mieli synów: Marcina i Jana. Panowie ci w 1660 r. sprzedali swą część dóbr Przecławowi z Leszna Leszczyńskiemu h. Wieniawa, wojewodzie dorpackiemu, za 16. 000 florenów. Owdowiała też Helena Br., która wyszła ponownie za mąż, za Konstantego Majewskiego.
Bronikowo powróciło na łono K.K. po szwedzkim "potopie", a patronem kościoła (ograbionego przez Szwedów ze sprzętów i kosztowności) był Krzysztof Jaraczewski, choć podobno "podźwignął go" Franciszek Zbyszewski. Jaraczewski umarł dnia 16 kwietnia 1664 r. Rok później córka Jana Bronikowskiego - Marianna - wyszła za Piotra Jarochowskiego. Z kolei syn Krzysztofa - Łukasz Jar. - w 1667 r. ożenił się w Bronikowie z Katarzyną Pawłowską. Rok później Przecław Leszczyński nadał prawo używania swej cz. wsi Br. - księdzu Aleksandrowi Kaszonowskiemu, prepozytowi obornickiemu.
Tak więc widzimy, że w 2. poł. XVII w. wieś podzielona była na trzy zasadnicze części: Leszczyńskiego, Jaraczewskich i Zbyszewskich. W zapiskach parafialnych kościoła w Bronikowie znajdujemy liczne chrzty, śluby i zgony dot. w. wymienionych rodzin. Franciszek Zbyszewski z żoną Anną mieli dzieci: Annę Ludwikę (ur. 1669), Jakuba (ur.1670), Stanisława (1674), Annę Krystynę (ur. 1675), Ludwika (ur. 1676), Władysława (już z matki Elżbiety Zdanowskiej, ur. 1678) i Piotra Antoniego (ur. 1690). Część z tych dzieci niósł do chrztu miejscowy rządca - Mikołaj Blacha. Tenże Blacha herbu własnego, choć ubogi, był reprezentantem szlachty ze Śląska, gdzie jego rodzina posiadała wcześniej rozległe dobra. Elżbieta Zdanowska Zbyszewska zmarła 1 stycznia 1691 r. i jako dobrodziejka kościoła pochowana została w Bronikowie.
Na części Leszczyńskich siedział w 1675 r. Rafał, starosta wschowski, który zastawił dobra Annie Katarzynie Kleist. Z kolei u Jaraczewskich dziedzicem był Jan Franciszek, który z żoną Apolinarą Ludwiką miał 4 dzieci. Były to kolejno: Cecylia, Katarzyna Eleonora (ur. 1676), Krzysztof Andrzej (ur. 1677), Ludwika (ur. 1679) oraz Maciej Antoni (ur. 1681). W 1692 r. Jaraczewski odkupił dobra od Zbyszewskiego, tym sposobem scalając dwie z trzech części wsi, za kwotę 50 tys. złp. Ludwika J. w 1696 r. wyszła za Stefana Przespolewskiego. Rok później urodziła się ich córka Apolinara Katarzyna, a w 1699 r. syn Wojciech Józef.
W 1703 r. córka Franciszka Jaraczewskiego - Cecylia - wyszła za Michała Moszczyńskiego z Żołędowa k. Bydgoszczy. Po dwu latach urodziła się ich córka Apolinara Emerencjanna Enelgilda, a w 1710 r. syn Władysław Longinus. W 1725 r. Hieronim Franciszek Jaraczewski (syn Franciszka i Raczyńskiej), starosta sołecki, ożenił się z Eleonorą Koźmińską, córką Adama i Apolinary z Gajewskich. We wsi w tym czasie wznosiły się co najmniej dwa dwory: "stary dwór" i nowy, wybudowany zapewne przez Jaraczewskich. W 1730 r. panna Wiktoria Szumańska, córka sług dworskich z Bronikowa, wyszła za Pawła Tuszkowskiego ze starostwa człuchowskiego. Dziedzic Bronikowa, Boguszyna, Lipna i in. - Hieronim Franciszek Jaraczewski - zmarł 8 czerwca 1737 r. i pochowany został w Jaraczewie. Kolejnym dziedzicem został jego syn Tadeusz (1730-1795), który w 1780 r. ożenił się z Marianną Anną hr. Wielopolską h. Starykoń. Mieli oni syna Hieronima, rotmistrza kawalerii narodowej, kawalera orderów polskich oraz Józefa (1780-1816), ożenionego z Eleonorą Bierzyńską h. Ślepowron. Tadeusz był starostą sołeckim, w skład jego dóbr nadal wchodziło Boguszyno i Lipno. Był opiekunem Eleonory Ponińskiej, której w 1789 r. zezwolił na ślub z Janem Zarembą. Zmarł podczas wyjazdu do swoich dóbr Jeziora, we wrześniu 1795 r., gdzie zapadł na astmę. Po miesiącu w Poznaniu zebrało się konsylium najlepszych wówczas lekarzy, którzy Jaraczewskiemu niewiele pomogli. Zmarł 1 grudnia 1795 r. Jeziora odziedziczył po nim syn Józef, z kolei dziedzicem Jaraczewa był Hieronim J. W 1824 r. w Pogorzeli, 23-letni Jan Jaraczewski z B. ożenił się z Antoniną Bukowską z Głuchowa. Niestety nie potrafimy powiązać tych osób z Antonim J., ojcem Juliana (1797-1867) i Izydora, ożenionym z Franciszką Szczawińską. W każdym razie Julian dnia 15 maja 1827 r. ożenił się w Bronikowie z Antoniną Koszutską h. Leszczyc. Matka zmarła rok później (5 lutego, pochowana 11-go) mając 45 lat i pochowana została w Bronikowie. Izydor został dziedzicem Lipna, a Julian i Antonina mieszkali w B., gdzie urodziła się większość z ich dziewięciorga dzieci: Stefania Helena (ur. 1829), Eleonora Albertyna (ur. 1830), Mścisław (ur. 1833), Marianna (ur. 1834), Tadeusz (ur. 1836), Gustaw (ur. 1837), Helena Maria (ur. w Głuchowie 1838) i dwoje innych. W 1839 r. Julian Jaraczewski sprzedał Bronikowo Niemcom z Leszna - Foersterom. Ci w połowie XIX w. wybudowali we wsi opisywany pałac, przebudowany ok. 1900 r.
Julian Jaraczewski był radcą Ziemstwa i mieszkał w swoim Głuchowie pod Czempiniem, gdzie zmarł 10 marca 1867 r. Pochowany został 13-go w miejskim kościele.
W 1880 r. B. dzieliło się na część wiejską z 46 domami i 295 m-cami, w tym 2 ewangelików; 72 analfabetów oraz domenę Brunke (niem.) z obszarem 4918 mórg, na terenie której znajdowało się 19 domów i 348 m-ców, w tym 54 ewangelików; 140 analfabetów. W skład dominium wchodziły: folwark Boguszyn, osada Podśmigiel i młyn Błutkowo. W 1913 r. Bronikowo leżało w pow. śmigielskim. Dobra obejmowały 689 ha, w tym 315 ha ziemi uprawnej, 56 ha łąk i pastwisk, 297 ha lasów i 21 ha wody wraz z nieużytkami. Czysty dochód gruntowy wynosił 4229 marek. W gospodarstwie hodowano 39 koni, 92 szt. bydła plus 57 cielaków i 228 szt. trzody chlewnej. Dobra Karla Förstera posiadały własną gorzelnię. Jego brat Otto trzymał wówczas Boguszyn. Po wyzwoleniu Polski Försterowie nie wyjechali do Niemiec, a gospodarstwo pod zarządem Karola miało 674,26 ha, w tym 315 ha ziemi uprawnej, 52 ha łąk i pastwisk, 290 ha lasów, 17 ha nieużytków i 26 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 1403 talary. W 1930 r. wieś liczyła 577 mieszkańców. Było tu także Kółko Rolnicze, sklep kolonialny Stanisława Jędrzychowskiego, kołodziej J. Sprygier, kowal J. Rydzychowski, stolarz L. Sasiński, ponadto kilku murarzy, cieśli i szczotkarzy. W latach 1943-45 nosiła nazwę Braunwalde. Po 2. wojnie światowej majątek znacjonalizowano, pałac przechodził różne koleje losu, a obecnie mieści się tu szkoła podstawowa.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11821646 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4064_Luschwitz_IX.1944_uniberk_C056974317.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac późnoklasycystyczny. Budynek wybudowany na planie regularnego prostokąta, piętrowy, podpiwniczony, fasadą skierowany na płd. wschód, nakryty czterospadowym dachem z facjatkami, z nieznacznym ryzalitem na osi zwieńczonym trójkątnym frontonem, poprzedzonym czterofilarowym gankiem dźwigającym taras. Od str. płn. wschodniej parterowa przybudówka.

Park

Park krajobrazowy z k. XIX w. o pow. 2,25 ha. Za pozostałości parku należy uznać drzewostan pośrodku którego wznosi się pałac, tworzący elipsę o długości ok. 200 metrów (kier. NW-SE) i szerokości 127 metrów (kier. SW-NE). Północny fragment tego drzewostanu stanowił reprezentacyjną część ozdobną i miał ok. 1 ha powierzchni, natomiast część wydłużona w kier. płd.-wschodnim od pałacu miała ok. 0,8 ha i stanowiła ogród owocowy. Swój kształt zawdzięcza ta część od półkolistego rzutu na jakim wybudowano budynki gospodarcze, a kształt ten wziął się zapewne od przebiegu drogi łączącej Machcin z Morownicą, otaczającej zespół pałacowy od płd.-wschodu,
Pozostał do omówienia drzewostan rosnący w kier. zachodnim od podwórza. Ten zwarty obecnie zadrzewiony obszar w okresie przed 1945 r. był po prostu naturalnym terenem, luźno porośniętym drzewami. Ma 1,2 ha, którego to obszaru nie zaliczamy do ogólnej pow. parku. Można odnieść wrażenie, że drzewa te pozostawiono, aby stanowiły naturalną zaporę dla wiatrów wiejących od zachodu i powodujących "przeciągi" na podwórzu.
Musimy jeszcze dodać, że po 2. wojnie światowej nastąpił rozrost drzew na polach (nieużytkach?) rozciągających się w kier. północnym od zespołu pałacowego. Obecnie obszar ten również można błędnie uznać za park. Wspomniana na pocz. opisu część ozdobna kończyła się dokładnie w odległości 75 metrów na północ od pałacu i zawracała półkolem w kier. płd.-wschodnim (SE) - do zabudowań gospodarczych oraz półkolem w kier. płd.-zachodnim (SW) - do drogi wiodącej do szkoły, gdzie granica parku skręcała na południe. W miejscu wspomnianej szkoły (1050 metrów na NW od pałacu) znajdują się relikty fundamentów, widoczne na mapie sat.
W parku rośnie zabytkowy drzewostan, spośród którego na uwagę zasługują okazy pomnikowe: dwa dęby szypułkowe o obw. w pierśnicy 520 cm oraz jesion wyniosły o obw. 450 cm.

Inne

Zabudowania folwarczne z XIX w.
Kaplica neogotycka z k. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011